بخشی از مقاله
چکیده
سرمایه ی اجتماعی مفهومی جامعهشناسی است که در تجارت، اقتصاد، علوم انسانی و غیره جهت اشاره به ارتباطات درون و مابین گروهی از آن استفاده می شود. سرمایهی اجتماعی می تواند منجر به کاهش هزینهی مبادله، بهبود کارایی، سرعت تبادل اطلاعات، تقویت ابتکارات و کاهش فساد گردد. از سوی دیگر، ریسک پذیری یکی از ویژگی های کارآفرینان است که بر رفتار مدیران و کارآفرینان تأثیر می گذارد. ریسک پذیری معقول و حساب شده منجر به افزایش فعالیت های کارآفرینان می گردد. در مطالعهی حاضر رابطهی میان سرمایهی اجتماعی و ابعاد ساختاری، رابطه ای و شناختی آن با ریسک پذیری مدیران صنایع کوچک و متوسط بررسی می گردد. دادههای تحقیق از نمونه ای متشکل از 137 نفر از مدیران صنایع کوچک و متوسط شهرستان شیراز و از طریق پرسشنامه جمع آوری گردید. یافته های پژوهش نشان داد میان سرمایهی اجتماعی و ابعاد ساختاری، رابطه ای و شناختی آن با سطح ریسک پذیری مدیران رابطهی مثبت و معنی دار وجود دارد. همچنین یافته های پژوهش حاضر نشان داد میان متغیرهای دموگرافیک با سطح ریسک پذیری و همینطور سرمایهی اجتماعی مدیران رابطهی معنی داری وجود ندارد.
واژه های کلیدی: سرمایهی اجتماعی، بعد ساختاری، بعد شناختی، بعد رابطه ای، سطح ریسک پذیری
مقدمه
عصر جدید، عرصه رقابت بر سر منابع و سرمایهها به ویژه منابع و سرمایه ی فکری است، کشورهای بزرگ صنعتی که فاتحان این عرصه اند بهره وری از منابع و سرمایه ها را در سرلوحه کار خود قرار داده اند و در پرتو وجود افراد تحصیلکرده و متخصص، چرخ های رشد و توسعه را به حرکت در آورده اند و به ابداعات و نوآوری هایی دست یافته اند . دسترسی به این نوآوری ها که اقتصاد کشورهای توسعه یافته را از نو زنده کرده است منوط به کارآفرینی است [31] تجربهی کشورهای مختلف دنیا نشان می دهد که بنگاههای کوچک و متوسط با بسیج منابع کشور و ایجاد تحولات چندجانبه، اثرات قابل ملاحظهای در رشد و توسعهی اقتصادی و اجتماعی این کشورها داشته اند. بر اساس سند راهبردی یونیدو در دهههای اخیر، صنایع کوچک و متوسط بیش از 90 درصد از بنگاههای جهان را شامل شده و بیش از 60 درصد از اشتغال نیروی انسانی را در خود متمرکز نموده است.
این میزان مشارکت در کشورهای در حال توسعه به مراتب بیشتر بوده و حدود 95 درصد از بنگاههای فعال در این کشورها را در بر گرفته و بیش از 75 درصد اشتغال را نیز به خود اختصاص داده است. بعلاوه، مطالعات تجربی انجام گرفته در خصوص نقش بنگاههای کوچک و متوسط به روشنی نشان داده است که امروزه در کشورهای در حال توسعه، بنگاههای کوچک و متوسط از بسیاری جهات از پایههای اساسی توسعهی پایدار محسوب شده و چشم انداز مهمی برای اشتغال زایی، کاهش فقر و ایجاد توازن منطقهای به شمار میروند .[21] این بنگاه ها در تثبیت و توسعهی حیات اقتصادی نقش کلیدی بر عهده دارند. شومپیتر معتقد است کارآفرینی موتور توسعهی اقتصادی است و بدون وجود آن هیچ کشوری نمی تواند به پیشرفت اقتصادی دست یابد. وجود مؤلفه هایی از قبیل مشارکت، آگاهی، انسجام، اعتماد و ... در جامعه نه تنها کارآفرینی را به دنبال دارد بلکه وجود این مؤلفه ها خود عین توسعه ی کارآفرینی است .[1]
از ویژگیهای بارز کارآفرینان خطر کردن و ریسکپذیری است، خطری که ممکن است مالی روانی و حتی اجتماعی باشد [15]، البته کارآفرینها حساب شده ریسک میکنند. از جنب و جوش کارهای بزرگ لذت میبرند اما دست به قمار نمی زنند. کارآفرینها از ریسک پایین پرهیز میکنند زیرا جنب و جوشی ندارد، از ریسک بالا هم پرهیز میکنند چون خواهان موفقیت اند. اینان کارهای بزرگی را میپسندند که دست یافتنی باشد .[7] شناخت عوامل تأثیر گذار بر ریسک پذیری و فراهم نمودن زمینهی لازم برای پرورش این عوامل منجر به افزایش کارآفرینی در افراد می گردد. با توجه به مطالب فوق، هدف پژوهش حاضر بررسی رابطهی میان سرمایهی اجتماعی، به عنوان تسهیل بخش فعالیت های جمعی، با سطح ریسک پذیری مدیران صنایع کوچک و متوسط می باشد.
ادبیات موضوع و چارچوب نظری مفهوم سرمایهی اجتماعی:
بحث سرمایهی اجتماعی در سال 1916، در مقاله ای توسط هانی فان از دانشگاه ویرجینای غربی برای نخستین بار مطرح شد. وی در اشاره به سرمایه ی اجتماعی بیان کرد که این سرمایهی ناملموس بسیاری از امور زندگی روزانهی مردم از قبیل کسب و کار، معاشرت، همفکری و همدردی، دادوستد اجتماعی و ... را در برمی گیرد. هانی فان سرمایه ی اجتماعی را حاصل ظرفیتهای بالقوه ای می داند که به بهبود شرایط زندگی اجتماعی منجر می شود. این مفهوم در طی دو دههی اخیر بسیار گسترش یافته است تا جایی که امروزه سرمایهی اجتماعی، نقش بسیار مهم تری از سرمایهی فیزیکی و انسانی را در جوامع ایفا نموده و بدون وجود سرمایهی اجتماعی، سایر سرمایه ها اثربخشی خود را از دست می دهند و پیمودن راه های توسعه و تکامل فرهنگی و اقتصادی دشوار می گردد .[3]
نظریه پردازان علوم اجتماعی، تعاریف متفاوتی را از سرمایهی اجتماعی ارائه نموده اند. مطابق با نظریه ی بوردیو - 1972 - ، سرمایهی اجتماعی مجموعه ای از منابع می باشد که امکان دسترسی به منافع گروهی را فراهم می کند .[2] کلمن - 1377 - معتقد است سازمان اجتماعی، سرمایه ی اجتماعی را به وجود می آورد و دستیابی به اهدافی را که در نبود آن نمی توانست بدست آید یا هزینه ی زیادتری را می طلبید، تسهیل می کند. به عقیده ی پاتنام - 1993 - سرمایه ی اجتماعی به تدریج به عنصر حیاتی توسعهی اقتصادی در سرتاسر جهان تبدیل می شود. فوکویاما - 1997 - سرمایهی اجتماعی را مجموعهی هنجارهای موجود در سیستم اجتماعی می داند که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه و پایین آمدن سطح هزینه های تبادلات و ارتباطات سیستم اجتماعی می شود .[5] وولکاک و نارایان - 2000 - با استفاده از چشم انداز هم افزایی، سرمایه ی اجتماعی را در سه بعد مورد ارزیابی قرار دادند. این ابعاد شامل سرمایه ی اجتماعی محدود یا درون گروهی، سرمایه ی اجتماعی اتصالی یا برون گروهی و سرمایه ی اجتماعی ارتباطی می باشند .[34]
ناهاپیت و گوشال - 1998 - در مطالعهی خود با عنوان "نقش سرمایهی اجتماعی در ایجاد سرمایهی فکری" سرمایه اجتماعی را یکی از قابلیت ها و دارایی های مهم سازمان میدانند که میتواند به سازمان ها در خلق و تسهیم دانش بسیار کمک کرده و برای آنها در مقایسه با سازمانهای دیگر مزیت رقابتی پایدار ایجاد کند. از دیدگاه آنها سرمایه اجتماعی جمع منابع بالفعل و بالقوه موجود در درون شبکه روابط یک فرد یا یک واحد اجتماعی است که قابل دسترس از طریق آن شبکه است و از آن ناشی می شود. آنها با رویکرد سازمانی ابعاد مختلف سرمایه اجتماعی را در سه طبقه جای میدهند: بعد ساختاری، بعد ارتباطی و بعد شناختی. با توجه به رویکرد سازمانی ناهاپیت و گوشال در این مطالعه نیز برای سنجش سرمایهی اجتماعی مدیران بنگاه های کوچک و متوسط از مدل آن ها استفاده شده است .[29]
بعد ساختاری سرمایهی اجتماعی
بعد ساختاری سرمایه ی اجتماعی به پیوندها و تعاملات اجتماعی اشاره دارد و عبارت است از مقدار تعاملات اجتماعی میان شخص و افراد دارای روابط اجتماعی با وی . [5] در بعد ساختاری به خصوصیات سیستم اجتماعی و شبکهی روابط به صورت کلی توجه می شود. این امر به معنای خصوصیات ارتباطات غیر شخصی بین افراد یا واحدها است .[19] ناهاپیت و گوشال - 1998 - ، بعد ساختاری سرمایه ی اجتماعی را الگوهای کلی اتصالات میان افراد، یعنی آن هایی که با هم در یک شبکه در ارتباط هستند تعریف می کنند. بعد ساختاری سرمایهی اجتماعی شامل پیوندهای شبکه، وضعیت شبکه و سازمان مناسب است .[29]
بعد رابطه ای سرمایهی اجتماعی
بعد رابطه ای سرمایه ی اجتماعی ماهیت روابط در یک اجتماع را در برمی گیرد و به انواع روابط فردی می پردازد که افراد در طول تعاملات خود ایجاد می کنند و بر اعتمادکردن و قابل اعتمادبودن در ارتباط ها تأکید دارد.[26] همین روابط فردی است که انگیزه های شخصی افراد همچون اجتماعی بودن، تأیید از سوی جمع و حیثیت تأمین می شود .[9] بعد رابطه ای سرمایهی اجتماعی از چهار عنصر اعتماد، هنجارها، هویت و الزامات و انتظارات تشکیل می شود.
بعد شناختی سرمایهی اجتماعی
بعد شناختی سرمایه اجتماعی به هنجارهای مشترک می پردازد و محور آن شناخت است یعنی فعالیت های ذهنی و عقلی و اندیشه ای که با استفاده از زبان مشترک، بینش مشترکی از اهداف و ارزش ها را برای اعضای شبکه فراهم می آورد و مقدمه ی فعالیت بهینه ی آنان را در نظام اجتماعی فراهم میکند .[10] در واقع بعد شناختی سرمایهی اجتماعی به منابعی اشاره دارد که بازنمایی و ارائهی تفسیر مشترک را بر عهده داشته و سیستمی از معانی را در بین گروه ها فراهم می آورد .[29] بعد شناختی سرمایه ی اجتماعی شامل زبان و کدهای مشترک و معانی مشترک است.
مفهوم ریسک پذیری
معمولاً وقتی لغت کارآفرینی را می شنویم، ریسک کردن و خطر کردن را به یاد می آوریم. در واقع، این دو مفهوم با یکدیگر قرین شده اند. کارآفرین خطر می کند، چرا که او عوامل اولیهی تولید یک محصول را با قیمت مشخص خریداری می کند و در نظر دارد محصول تولیدی را وارد بازار کرده، به فروش برساند ولی به هیچ وجه از قیمت ها مطمئن نیست و حتی ممکن است از این هم مطمئن نباشد که آیا اصلاً کالایش خواهان و مشتری دارد و یا به فروش می رسد یا خیر .[13] البته در این جا منظور از ریسک پذیری، ریسک پذیری حساب شده1 می باشد. کارآفرین دست به قمار نمی زند بلکه به صورت حساب شده ریسک می کنند.
ریسک، بخشی از تلاش روزانهی زندگی بشری است و دلیل هر پیشرفت عمده ای که در تمدن بشری رخ داده تمایل به ریسک و چالش بوده است. ریسک را می توان به پیگیری سریع فرصت ها، استفاده یا کاربرد سریع منابع و اقدامات جسورانه ربط داد .[6] در چارچوب کارآفرینانه، ریسک پذیری تمایل به پذیرش ریسک و همچنین توانایی انجام ریسک می باشد که به موجب آن سازمان می تواند کارهای حساب شده ای انجام دهد و خطرات موجود در فرصت ها را کاهش دهد .[27] نتایج تحقیقات گوناگون مؤید این موضوع است که ریسک پذیری بر روحیهی کارآفرینی و تمایل به تشکیل بنگاه های اقتصادی تأثیر می گذارد 11]، ؛ 20؛ .[16
پیشینهی تحقیق
در رابطه با نقش سرمایهی اجتماعی در کارآفرینی تاکنون تحقیقات مختلفی انجام شده است. اسوندسن و دیگران - 2010 - ، در مطالعهی خود به بررسی این موضوع پرداختند که کارآفرینان خصوصی چگونه سرمایه ی اجتماعی محلی خود را به سرمایه ی اقتصادی تبدیل می کنند. بدین منظور با چهار کارآفرین خصوصی در مناطق روستایی دانمارک به مصاحبه پرداختند. نتایج بررسی های آن ها نشان داد در مجموع سرمایهی اجتماعی همیشه گزینهی خوبی برای سرمایه گذاری نیست و برای یک کارآفرین خصوصی این یک مخاطرهی بزرگ است که منابع زیادی را صرف سرمایهی اجتماعی نماید .[32]
برنزکاستر و دیگران - 2010 - به بررسی تأثیر دسترسی به سرمایهی اجتماعی بر کارآفرینی پرداختند. آنها عضویت در باشگاه را به عنوان شاخص اندازه گیری دسترسی فرد به سرمایهی اجتماعی در نظر گرفتند و به بررسی رابطهی این متغیر با کارآفرینی در انجمنهای بزرگ و کوچک پرداختند. بدین منظور نمونهای از 6022 فرد آلمانی بررسی شد. نتایج مطالعات آنها نشان داد اهمیت سرمایهی اجتماعی در کارآفرینی به اندازهی شرکت بستگی دارد. به طوریکه عضویت در باشگاهها - به عنوان شاخص اندازه گیری سرمایهی اجتماعی - در تمایل به کارآفرین شدن در انجمنهای کوچک 2/6 برابر بیشتر از انجمنهای بزرگ است .[25]
اکسوینگ 2011 - - ، با بررسی سرمایهی اجتماعی و مزیت رقابتی 290 شرکت واقع در دلتای رودخانهی یانگ تسه دریافت میان کمکهای بلاعوض شرکتها و سرمایهی اجتماعی آنها رابطهی مستقیم وجود دارد، همچنین میان سرمایهی اجتماعی و مزیت رقابتی شرکتها نیز همبستگی مستقیم وجود دارد .[35] بارن و تانگ - 2011 - ، به بررسی نقش کارآفرینان در سطح نوآوری شرکت در ایالات متحده امریکا پرداختند. بدین منظور نمونهای شامل 508 کارآفرین به طور تصادفی انتخاب و با آنها مصاحبه گردید. نتایج این بررسی نشان داد بین نتیجه گرایی کارآفرینان مؤسس و خلاقیت آنها رابطهی معنادار، و آن خلاقیت با سطح نوآوری شرکت ارتباط معنادار دارد .[24]
عسگری و دیگران - 2011 - ، رابطهی میان سرمایهی اجتماعی و کارآفرینی سازمانی را در صنایع فولاد ایران بررسی نمودند. به این منظور نمونهای شامل 162 نفر از مدیران صنایع فولاد ایران به روش نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند. نتایج مطالعهی آنها نشان داد رابطهی مثبت و معناداری میان سرمایهی اجتماعی و ابعاد ساختاری و کیفی آن با کارآفرینی سازمانی وجود دارد .[23] همان طور که بررسی پیشینهی موضوع نشان می دهد مفهوم سرمایهی اجتماعی در کارآفرینی مفهومی نوپا است و در سال های اخیر مطالعات گوناگونی در این زمینه انجام شده است. اما تاکنون نقش سرمایهی اجتماعی در ریسک پذیری به عنوان یکی از مهم ترین ویژگی های کارآفرینی بررسی نشده است. در مطالعهی حاضر به دنبال پر کردن این شکاف تحقیقاتی هستیم. به این منظور با توجه به رویکرد سازمانی مدل ناهاپیت و گوشال - 1998 - ، برای سنجش سرمایهی اجتماعی از این مدل با سه بعد شناختی، رابطه ای و ساختاری استفاده می گردد. مدل مفهومی پژوهش حاضر به صورت شکل 1 می باشد:
و به این ترتیب فرضیه های پژوهش عبارت است از:
فرضیهی اول: میان سرمایهی اجتماعی و ابعاد آن - ابعاد ساختاری، رابطه ای و شناختی - و سطح ریسک پذیری مدیران صنایع کوچک و متوسط شهرستان شیراز رابطهی معنی داری وجود دارد.
فرضیهی دوم: میان ویژگی های دموگرافیک مدیران از قبیل سن، محل تولد، رشتهی تحصیلی و میزان تحصیلات با سرمایهی اجتماعی مدیران صنایع کوچک و متوسط شهرستان شیراز رابطهی معنی داری وجود دارد.
فرضیهی سوم: میان ویژگی های دموگرافیک مدیران از قبیل سن، محل تولد، رشتهی تحصیلی و میزان تحصیلات با سطح ریسک پذیری مدیران صنایع کوچک و متوسط شهرستان شیراز رابطهی معنی داری وجود دارد.
