بخشی از مقاله
چکیده این مطالعه به بررسی تأثیر عوامل مؤثر بر تسهیم دانش ضمنی و آشکار کارکنان شامل عوامل انگیزشی درونی
و بیرونی و عوامل سرمایه اجتماعی، در صنایع کوچک و متوسط شهرک صنعتی پایتخت واقع در تهران میپردازد. بدین منظور، ابتدا عوامل مؤثر با بررسی ادبیات تحقیق شناسایی گردید، سپس پرسشنامه تحقیق با 21 سوال در قالب عوامل مؤثر شناسایی شده طراحی گردید. حجم نمونه با استفاده از رابطه کوکران و جدول مورگان تعداد 248 نمونه محاسبه گردید. همچنین روایی محتوا و سازه پرسشنامه با روش تحلیل عاملی اکتشافی و تحلیل عاملی تأییدی مورد بررسی و تأیید قرار گرفت؛ پایایی پرسشنامه نیز با آزمون آلفای کرونباخ مورد بررسی قرار گرفت که با ضریب آلفای کرونباخ پیش آزمون 0/836 - n=42 - و آزمون نهایی 0/882 - n=252 - مورد تأیید قرار گرفته است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی-همبستگی است و برای آزمون فرضیات و پاسخگویی به سؤالات تحقیق، از روش »مدلسازی معادلات ساختاری« استفاده شده است. نتایج معادلات ساختاری، بیانگر وجود رابطه مستقیم بین تمایل کارکنان به »تسهیم دانش ضمنی« و تمایل کارکنان به »تسهیم دانش آشکار« است. همچنین عوامل »انگیزشی بیرونی« با تمایل کارکنان به »تسهیم دانش آشکار« رابطه مثبت و معنادار داشته
و با تمایل کارکنان به »تسهیم دانش ضمنی« رابطه معناداری ندارد. علاوه بر این، عوامل »انگیزشی درونی« با تمایل کارکنان به »تسهیم دانش ضمنی« رابطه مثبت و معناداری داشته، اما با تمایل کارکنان به »تسهیم دانش آشکار« رابطه معناداری ندارد. در انتها، نتایج تحلیل بیانگر وجود رابطه مثبت و معنادار »سرمایه اجتماعی« با تمایل کارکنان به »تسهیم دانش ضمنی« بوده، درحالیکه با »تسهیم دانش آشکار« رابطه معناداری نداشته است.
واژگان کلیدی: تسهیم دانش، دانش پنهان و آشکار، انگیزش درونی و بیرونی، سرمایه اجتماعی، معادلاتساختاری
مقدمه
با توجه به اهمیت دانش در جهان رقابتی امروز، درک چگونگی ارتقاء تمایل به تسهیم دانش کارکنان در سازمانها، به معیار کلیدی تبدیلشده است . - Hau & et al, 2013 - امروزه اقتصاد جهانی، نگاه خویش را از اقتصاد مبتنی بر صنعت، تولید
و محصول، به اقتصاد دانشمحور معطوف نموده است. در این رویکرد، مفهوم کالا به معنی اطلاعات و دانش است. مدیریت مؤثر عوامل درونی، بیرونی و سرمایههای اجتماعی، از مباحث مهمی است که در دنیای امروز، سازمانها و اقتصاد دانشمحور با آنها روبهرو هستند و مدیریت دانش از مهمترین و بهروزترین این مباحث است. رسیدن به درک صحیح در خصوص ارتقاء جایگاه تسهیم دانش ضمنی و آشکار کارکنان، اگر به یک معیار کلیدی عملکرد در سازمانها بدل شود، منجر به خلق ارزش، ایجاد انگیزههای درونی و بیرونی و درنتیجه ارتقاء عملکرد سازمانی خواهد شد. با توجه به ویژگیهای شرکتهای کوچک و متوسط1 که دارای وجود کارکنان دانشی بیشتر، روابط غیررسمی بالاتر، بروکراسی کمتر و انعطافپذیری بیشتر از سازمانهای بزرگ میباشند و بر اساس بررسی در پژوهشهای انجامشده در این حوزه، به نظرمی رسد انگیزههای درونی، بیرونی و عوامل سازمانی، تأثیر مهمی در ترغیب افراد به مشارکت در فرآیند تسهیم دانش - آشکار و ضمنی - دارا باشند. به اشتراکگذاری دانش، فعالیتی نظاممند است که باهدف انتقال و مبادله دانش و تجربه افراد برای دستیابی به اهداف سازمانی انجام میگیرد و باعث موفقیت مراکز تحقیقاتی و سازمانها در محیط رقابتی میشود؛ اما نباید فراموش کرد که با توجه به اینکه انتقال دانش وابسته به افراد میباشد و افراد در آن نقشی کلیدی دارند . - Scryme, 2002 - از طرفی، ابعاد گوناگونی وجود دارد و میتواند سبب عدم بروز دانش ضمنی در مرحله اول شده و درنتیجه، تبدیل دانش ضمنی به دانش آشکار را مسدود کند. این عوامل گوناگون را میتوان از دید سرمایههای اجتماعی نگریست. اهمیت سرمایههای اجتماعی در همه علوم انسانی شناختهشده است - Paldam, 2000 - ؛ چراکه سرمایه اجتماعی به ادعای کارشناسان، خود، چندبعدی است . - Foley, 1997 - بحث ایجاد سرمایه اجتماعی در سازمان و نیز استفاده از آن برای اشتراکگذاری دانش بهعنوان چالشبرانگیزترین مبحث مدیریت دانش، بحثی کلیدی است در اقتصاد امروز، سرمایه یک ملت، دیگر متکی بر تبدیل مواد خام نیست، بلکه به تواناییها و سرمایههای فکری آن جامعه مرتبط است. این نکتهای است که بیانگراهمیَت سرمایههای اجتماعی در پدیدار سازی دانش است . - Fukuyama, 1995 - در خصوص خلق دانش، سرمایههای اجتماعی با اثرگذاری بر شرایط موردنیاز مبادله، به تسهیل توسعه سرمایهدانشیِ مشترک کمک شایانی میکند، چراکه در فرآیندهای مدیریت دانش، تسهیم دانش که نیازمند مؤلفههایی نظیر اعتماد متقابل و مشارکت دوستانه کارکنان سازمان با یکدیگر است، به سرمایه اجتماعی وابسته است .از سوی دیگر، درصد بسیار بالایی از شرکتهای موجود در ایران و بسیاری از کشورهای جهان را واحدهای کوچک و متوسط تشکیل میدهند و تعداد شاغلان این واحدها قابلتوجه است. همچنین ارزشافزودهای که این واحدها تولید میکنند در کشورهای مختلف، چیزی بین یکسوم تا نیمی از ارزشافزوده کل کشور را تشکیل میدهد. این واحدها میتوانند قدرت ابتکار و خلاقیت بیشتری داشته باشند؛ در توزیع فنآوری در سطح کشور میتوانند موفقتر باشند و
سریعاً خود را با فنآوریهای لازم تطبیق دهند و در یک نکته میتوانند تخصصی عمل کنند که این امر، در واحدهای بزرگ، کمتر اتفاق میافتد در سالهای اخیر، اهمیت و نقش صنایع کوچک و متوسط در کشورهای صنعتی و کشورهای درحالتوسعه رو به افزایش بوده است. در دو دهه گذشته با ظهور فنآوریهای جدید، تحولاتی در قابلیتهای واحدهای صنعتی، روشهای تولید و توزیع و ساختار تشکیلاتی بنگاهها پدید آمده کهعموماً بر اهمیت واحدهای کوچک و متوسط افزوده است .
اکنونکه با نگاهی موشکافانه در تحقیقات گذشته، به اهمیت حضور مستمر صنایع کوچک و متوسط و نقش پررنگ آنها، در صنعت و درآمد ملی پی بردیم، میخواهیم اهمیت دانش و تمایل به تسهیم آن توسط کارکنان را در تداوم و بقای این صنایع موردپژوهش قرار دهیم تا بتوانیم دیدگاه دانشبنیان را در صنایع کوچک و متوسط تقویت کنیم. در این راستا به نظر میرسد انگیزههای درونی، بیرونی و سرمایههای اجتماعی، تأثیر مهمی در ترغیب افراد به مشارکت در فرآیند تسهیم دانش
- آشکار و ضمنی - در بنگاههای کوچک و متوسط را دارا میباشند. محقق با علم بر این موضوع، سعی در بررسی تأثیر عوامل انگیزشی درونی، بیرونی و سرمایههای اجتماعی بر تمایل به تسهیم دانش ضمنی و آشکار در کارکنان بنگاههای واقع در شهرک پایتخت را داشته و از این طریق، در ابتدا به اولویتبندی مؤلفههای اصلی متغیرها پرداخته و سپس میخواهد بداند که آیا بین متغیرهای ذکرشده رابطهای وجود دارد یا خیر؟
پیشینه و مبانی نظری تحقیق
در زمینه تسهیم دانش و انگیزشهای درونی، بیرونی و سرمایه اجتماعی تحقیقات متعددی صورت پذیرفته است. در تحقیقات داخلی،در پژوهشی به بررسی شکاف بین وضعیت موجود و مطلوب مدیریت دانش در صنعت خودروی ایران پرداختند که نتایج این تحقیق نشان داد بیشترین شکاف بین وضعیت مطلوب و موجود در بین مؤلفههای مدیریت دانش، به ترتیب مربوط به ایجاد و کاربرد دانش بوده است. در تحقیق خود نقش اعتماد بین فردی، با تسهیم دانش در سازمان - ستاد مرکزی شرکت ملی گاز ایران - را مورد بررسی قرار دادند که یافتههای این تحقیق، همبستگی مثبت و معنیدار بین اعتماد فردی با تسهیم دانش و مؤلفههای آنها را تائید کرد. به بررسی تأثیر انگیزشهای درونی و بیرونی بر تسهیم دانش کارکنان در سازمانهای ورزشی پرداختند. نتایج این تحقیق نشان داد پاداشهای سازمانی مورد انتظار، مزایای متقابل، خودکارامدی دانش و لذت بردن از کمک به دیگران بر نگرش و تمایل نسبت به تسهیم دانش در بین کارمندان تأثیر میگذارد .، به بررسی نقش سرمایه اجتماعی و کنترل رفتاری بهعنوان عوامل تأثیرگذار بر وضعیت تسهیم دانش ضمنی میان کارکنان بانک ملی شهر کرمانشاه پرداختند که نتایج آنها نشان داد سرمایه اجتماعی در قالب دو متغیر اعتماد مبتنی بر تمایل و ارزشهای مشترک و کنترل داخلی بر قصد تسهیم دانش ضمنی، تأثیر مثبت داشته است. در تحقیق خود به بررسی رابطه بین سرمایه اجتماعی و تسهیم دانش در مراکز ملی اطلاعات ایران پرداختند. نتایج تحقیق آنها نشان داد رابطه مثبت و مستقیمی، بین سرمایه اجتماعی و تسهیم دانش وجود دارد. نقش تسهیم دانش در رابطه میان اجزای سرمایههای فکری و رفتار نوآورانه را موردبررسی قرار دادند که نتایج آنها نشان داد سرمایه فکری در سازمانهای موردمطالعه با تسهیم دانش، رابطه معناداری ندارد، اما تمایلات افراد و هنجارهای ذهنی کارکنان، بر قصد و نیت آنان نسبت به تسهیم دانش اثر میگذارد. با بررسی عوامل مؤثر بر تمایل به تسهیم دانش در بین اعضای هیئتعلمی دانشگاه علوم پزشکی شیراز دریافتند که متغیرهای کنترل رفتاری ادراکشده، نگرش به تسهیم دانش و هنجار ذهنی بالاترین تا پایینترین ضریب همبستگی را با قصد تسهیم دانش داشتند. در تحقیقات خارجی نیز، به بررسی نقش بیرونی محرکهای نیروهای اجتماعی-روانی در سازمانها و تأثیر تمایل به اشتراکگذاری دانش در تغییر رفتارکارکنان پرداختند. آنها با استفاده از چارچوب نظری تئوریهای استخدام و عمل به تئوری - TRA - و با تقویت آن با محرکهای درونی، بیرونی، اجتماعی-روانی نیروها و عوامل متأثر از جو سازمانی که اعتقاد به تحت تاثیر قرار دادن افراد در به اشتراکگذاری دانش و با توجه به نیت آنها دارد، پرداختند. اثرات انگیزههای فردی و سرمایه اجتماعی در تمایل به اشتراکگذاری دانش ضمنی و آشکار کارکنان را مورد بررسی قرار دادند که دریافتند پاداشهای سازمانی اثری منفی بر روی تمایل به اشتراکگذاری دانش ضمنی کارکنان دارد، اما در تمایل به اشتراکگذاری دانش صریح، تأثیر مثبت داشته و روابط متقابل، لذت بردن و سرمایه اجتماعی، نقش مهمی در افزایش تمایل به اشتراکگذاری دانش ضمنی و آشکار کارکنان داشته است. به بررسی تأثیر به اشتراکگذاری دانش در رابطه بین فرهنگ سازمانی و رضایت شغلی پرداختند که نتایج آنها نشان داد فرهنگ سازمانی بهطور قابلتوجهی، تحت تأثیر به اشتراکگذاری دانش بوده و همچنین رضایت شغلی و به اشتراکگذاری دانش، نقش واسطهای مهمی بین فرهنگ سازمانی و رضایت شغلی ایفا میکنند.
با توجه به مرور ادبیات و پیشینه تحقیق، تحقیقات محدودی به بررسی تأثیر انگیزشهای درونی و بیرونی به همراه عوامل سرمایه اجتماعی بر دو نوع تسهیم دانش ضمنی و صریح را داشتهاند که این خلاء در شرکتهای کوچک و متوسط صنعتی نیز
