بخشی از مقاله
چکیده
امروزه از جمله فرصتهای جدید اقتصادی واجتماعی واکولوژیکی که به دلیل نیازهای جهانی به شدت درحال رشد وگسترش است صنعت گردشگری است کشور ایران به دلیل دارا بودن پتانسیلهای متنوع وگسترده همواره به عنوان یکی از کانونهای گردشگری در قملرو سرزمین مطرح بوده است از همین رو از میان فرصتهای گردشگری موجود در کشور جاذبه های طبیعی وچشم انداز بکر وآب هوای مناسب زمینه را برای توسعه اکوتوریسم بیش از دیگر جنبه های گردشگری تقویت می کند.
در این زمینه انجام برنامه ریزی با رویکرد جدید مشارکتی راهبردی می تواند یکی از شیوه های بهره برداری از این فرصتها رابرای شهراهای میانی وکوچک با پتانسیل اکو توریسم باشد. در این میان مناطق شهری-روستایی شهرستان مشکین شهر به دلیل موقعیت جغرافیایی آن دارای پتانسیلهای فراوان اکو توریسم است که تاکنون به دلایل متعدد استفاده بهینه و پایدار از این فرصتها نشده است لذادراین مطالعه براساس رویکرد برنامه ریزی مشارکتی راهبردی وبا استفاده از روش شناسی توصیفی کوشش شده است تا راهبرد اصلی برای اقدام درزمینه توسعه اکوتوریسم شهرستان مشگین شهر ارائه گردد یافته ها نشان می دهد که به منظور تقویت وتوسعه اکوتوریسم پایدار در مشگین شهر لازم است راهبردهای متنوعی به مجموعه راهبردی برای سیاستگذاری، مدیریت وبرنامه ریزی اکوتوریسم مورد توجه قرار گیرد.
طرح مساله
توسعه صنعت گردشگری برای کشورهای درحال توسعه که بامعظلاتی نرخ بیکاری بالا محدودیت منابع ارزی واقتصاد تک محصولی مواجه اند اهمیت فراوانی دارد اقتصاد کشورمانیزاتکای شدیدی به درآمدهای حاصل ازصادرات نفت خام داردومتغیرهای کلان اقتصادی بادنباله روی از قیمت جهانی نفت در طول زمان دچار نوسات می شوند به طوری که روند حاکم برمتغیرهای چون تولید ناخالص،درآمد سرانه ومانند آن درسه دهه اخیراقتصاد ایران به خوبی این موضوع رانمایان می سازد.
بیکاری یکی دیگرازمسائل اقتصادی است که باتوجه به جوان بودن جمیعت کشور نیاز به فرصتهای جدید شغلی برای جوانان امری حیاتی تلقی می شود از سوی دیگر لزوم توجه جدی به مقوله سیر سیاحت وگردشگری به عنوان پدیده نودرزندگی ماشینی قرن 21ضرورت کاملا محسوسی است واهمیت آن روز به روز در دنیا افزایش می یابد زیرا باروند روبه تزاید فناوری وماشینی شدن زندگی در جوامع وگسترش اختراعات واکتشافات جدید که انسان رابه شهرها به عنوان محورهای تحول وابسته می کند زندگی شهری بامشکلات فراوان گسترده ای مواجه شده است.
بنابراین به منظور تنوع بخشیدن به منابع رشد اقتصادی ودرآمدهای ارزی وهمچنین ایجاد فرصتهای جدید شغلی توسعه صنعت گردشگری وفعالیتهای اقتصادی وابسته به آن به منظور فراهم کردن زمیته های اوقات فراغت برای شهروندان دارای اهمیت فراوانی است البته تاکید براهمیت صنعت گردشگری در ایران بدین دلیل است که این کشوراز نظر جاذبه های گردشگری جزء 10کشور نخست جهان است وظرفیت بالقوه بالای برای گسترش جهانگردی وگردشگری در سطوح مختلف بین الملی-ملی -منطقه ای ومحلی درانواع گوناگون گردشگردی دارد که می تواند ابزار قدرتمندی برای تقویت فرصتهای اقتصادی به شمار می آید دراین میان اکوتوریسم به عنوان یکی از بخشها وزیر مجموعه های مهم واصلی گردشگری بسیار اهمیت دارد واین تیپ از گردشگری درمناطق جغرافیای با پتانیل بالای طبیعی وجاذبه های محیطی مورد توجه ویژه ای است.
تاکنون مطالعات گوناگون درزمینه گردشگری واکوتوریسم صورت گرفته است که ازجمله آنها می توان به مطالعه محمدی ده چشمه درمقاله باعنوان امکان سنجی توانمندیهای اکوتوریسم استان چهارمحال بختیاری به روشswotبابررسی نقاط ضعف وقوت یافرصتها وتهدیدها گردشگری استان به این نتیجه رسید که مهمترین مشکل توسعه دراستان ضعف مدیریتی است.دیگر اینکه درمطالعه نوحه گر وهمکاران در پژوهشی باعنوان ارزیابی قابلیتهای طبیعت گردی جزیره قشم بابهره گیری ازمدل مدیریتاستراتژی درزمینه گردشگری طبیعی پرداخته است.
شهرستان مشگین شهرواقع درمحدوده استان اردبیل ازجمله مناطق محدوده شمال غرب کشور است که به دلیل دارابودن پتانسیلهای طبیعت گردی می تواند به عنوان یکی ازقطبهای گردشگری کشورمطرح باشد.وجود کوه سبلان به ارتفاع-4811 پارک جنگلی- شیروان دره سی- چشمه های جوشان معدنی- حاتم مشسی- آبشارگورگورسبلان- دریاچه کوه سبلان از جمله جاذبه های گردشگری این شهرستان به شمار می رود از اینرو مقاله حاضر سعی دارد توانمندیها و فرصتهای اکوتوریسم شهرستان مشگین شهر را بررسی کند.
سوالات پژوهش
بنابراین سوالات مورد بررسی در این پژوهش به شرح ذیل می باشد:
-1 پتانسیلهای شهرستان مشگین شهر در جذب توریسم چیست.
-2 برای تقویت صنعت توریسم در این شهرستان چه راهکارهایی وجود دارد.
مبانی نظری پژوهش
اکوتوریسم ازمهمترین فعالیتهای اقتصادی درنقاط مختلف جهان به شمارمی رود که فرصتهای بسیار مناسبی رادراختیار بازدید کنندگان قرارمی دهد تااز اهمیت حفظ فرهنگها وچگونگی محافظت از فرهنگهای محلی وطبیعت آگاهی یابند این شرایط می تواند درآمد خوبی رابرای جوامع محلی ونواحی دوردست طبیعی بوجود آورد شهرت اکوتوریسم دراین است که ازار مناسبی برای محافظت از نواحی به شمار می آید.اجرا وتوسعه اکوتوریسم نتایجی رابه دنبال دارد که عبارت است از:
-1افزایش اهمیت نواحی حفاظت شده وبالا بردن ارزش اقتصادی
-2ایجاد درآمد مستقیم برای نواحی محافظت شده
-3ایجاد درآمد مستقیم وغیر مستقیم برای جوامع محلی وافزایش انگیزه آنها در حفاظت از محیط زیست
-4ارتقای فرهنگ استفاده پایداراز منابع طبیعی.
ازسوی دیگر براساس رویکرد نظری توسعه پایدار اکوتوریسم می تواند به عنوان شکلی از گردشگری پایدار عمل کند ومنفعتهای را برای نسل حاضر و نسلهای آینده به همراه آورد. زیرا امروزه بیشتر مناطق طبیعی باقی مانده از چند راه حفاظت می شوند که اکوتوریسم یکی از آنهاست. اصولا اکوتوریسم راهبردی است برای کنترل مناطق حفاظت شده. این نوع از گردشگری با هدف چند جانبه، یعنی حفاظت از محیط زیست، احترام به جوامع محلی و ارتقای مولفه های فرهنگی جوامع میزبان- سروکار دارد که این اهداف با مفهوم توسعه پایدار هم خوانی دارد. وشعار اصلی آن" - سفر مسوءلان به مناطق طبیعی به منظور حفظ محیط زیست وبهبود اوضاع اقتصادی جوامع محلی است - گردشگریی که از لحاظ اکولوژیکی پایدار باشد، یعنی به نیازهای فعلی گردشگران طبیعت پاسخ دهد وبه حفظ وگسترش فرصتهای موجود برای آینده بپردازد وبه جای صدمه زدن به زیست بوم درجهت پایداری آن تلاش ورزد اکوتورسم پایدار خوانده می شود.
با توجه به آنچه که بیان شد اکوتوریسم نوعی گردشگری مسولانه انسان در محیط طبیعی است که علاوه برمنفعتهای مادی وغیر مادی به دنبال حفظ محیط زیست است به عنوان نمونه باتلر گردشگری پایدار رانوعی از گردشگری تعریف می کند که بتوانددر یک محیط معین درزمان نامحدود ادامه یابد واز نظر انسانی وفیزیکی به محیط زیست صدمه نزند وتا بدان حد فعال باشد که به توسعه دیگرفعالیتها وفرآیندهای اجتماعی لطمه وارد نکند از این روگردشگری پایدار آن نوع گردشگری است که توسعه راتسهیل کند. سدلردر مدل اکوتوریسم پایداربه3دسته هدفهای اساسی تاکید دارد:
-1هدفهای اجتماعی:شامل تامین مزایای اجتماعی مشارکت در برنامه ریزی-آموزش -اشتغال
-2هدفهای اقتصادی:شامل تامین مزایای اقتصادی برای جامعه محلی وپایای اقتصادی صنعت
-3هدفهای زیست محیطی:شامل کمک به حفظ منابع طبیعی-اجتناب از تخریب منابع-مدیریت عرضه وپذیرش ارزش منابع است ومحل تلاقی این سه هدف طبیعت گردی خوانده می شود. بدین ترتیب در اکو توریسم بازدید از مناطق طبیعی بکربه نحوی است که بامحافظت از اکوسیستم به شان جوامع محلی توجه گردد واحترام گذاشته شود،بین منابع طبیعی وجامعه محلی وگردشگران توازن برقرار شود ودر نهایت علاوه بر بهره مندی از محیط زیست از طریق به حداقل رساندن تاثیرات منفی بر طبیعت به ایجاد محیط زیست پایدار یاری می رساند ودر عین حال زمینه مشارکت اقتصادی -اجتماعی جمیعت بومی رافراهم می آورد وبه ارتقای رفاه جامعه میزبان نیز کمک می کند بنابراین پیوند های عمیقی بین انسان ومحیط زیست وگردشگری در الگوی اکو سیستم برقرار است که به میزان دخالت انسانها در محیط زیست ویا حفاظت از آنها پیوستار اکوتوریسم در محدوده های جغرافیای شکل گیرد.
پیشینه پژوهش
موضوع اکوتوریسم یا طبیعت گردی در سطح بین الملی توجه بسیار زیادی را به خود جلب کرده است. زیرا با استفاده از روشها و مدلهای سود وهزینه می تواند برای رسیدن به توسعه پایدار بسیار مفید و سود مند باشد. بلانگی ومهتا به نقش مهم احیای اکولوژیکی مناطق در زمینه اکوتوریسم اشاره می کند وآن را نگرش مهمی برای برنامه ریزی توریسم می دانند ومعتقدند احیای اکولوژیکی مهمترین نقش را در اکوتوریسم دارد. که می تواند به رشد سریع فعالیت توریسم و توسعه پایدار در ابعاد مختلف آن بینجامد. - -blangy - mehta 2006
ویور ولوتون اکوتوریسم را به دلیل تقسیم بندی به بخشهای گوناگون و عدم یکپارگی به عنوان یک رشته علمی و آکادمیک نمی داند. و عنوان می کند که هنوز در مرحله نوجوانی قرار دارد و باید تاثیرات اکولوژیکی،اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و غیره به صورت یکپارچه و سیستماتیک در نظر گرفته می شوند. weaver- - - lawton تساور وهمکارانش در مطالعه خود معیارهای معقولی - ساکنان بومی - مدیریت توریست ومنابع اقتصادی -اجتماعی- محیطی - را برای تحلیل روابط میان منابع، جامعه وتوریسم در اکوتوریسم پایدار در نظر گرفتند. وپایداری اکوتوریسم را از جهات مختلف مورد توجه قرار دارند. - - tsaur2006
لی در سال - 1997 - پژوهشی باعنوان ظرفیت اجتماعی برنامه توریسم وجنبه های مختلف توریسم انجام داده که درآن اعتماد، رضایتمندی ورفتار شهروندان با گردشگران مد نظر قرار گرفته است که هدف آن ارائه راهکارهای برای گسترش مفهوم ظرفیت اجتماعی از جنبه های مختلف توریسم است.از جمله آن جشنواره برنامه های توریستی و مدیریتی است که برای این منظور فهم وکشف رفتار ملاقات کنندگان ضروری است.
نتایج نشان داد برای حفظ تمایل ملاقت کنندگان از جشنواره باید مدیریت دقیق و برنامه مناسب ارائه گردد. مقاله، اعتماد اجتماعی توسعه گردشگری - توریسم - 1389موردوچ - 1999 - در مقاله ای باعنوان توسعه توریسم در استونی جاذبه های پایداری وتوسعه روستای عوامل موثر درتوسعه توریسم در کشور استونی را از زمان استقلال این کشور بررسی میکند. ودر این بررسی توسعه یکپارچه وشکل سمبولیک توریسم در دوران معاصر وپایداری آن وهمچنین مزایا ومنافع اقتصادی توسعه توریست وتاثیر اقتصادی، اجتماعی ومحیطی آن رابه تصویر می کشد وبیان می کند که اعتماد گردشگران جایگاه ویژه ای در توسعه توریسم وجلب گردشگران از کشورهای مختلف دنیا را دارد. مقاله، اعتماد اجتماعی توسعه گردشگری - توریسم - 1389
روش پژوهش:
با توجه به موضوع مورد مطالعه وهدف تحقیق، روش تحقیق به توصیفی - تحلیلی - ترکیبی از نوع کمی و کیفی - است. در شیوه توصیفی به مطالعه جهانی وداخلی در زمینه نوشتارهای اکوتوریسم پرداخته شد. ودر شیوه تحلیلی نیز تکنیک sowt مورد استفاده قرار گرفت. برای انجام مطالعه میدانی دو گروه مطالعه در قالب کارشناسان و مسولان برنامه ریزی شهرستان و100 نفر از مردم عادی که به نوعی در فرایند کسب و کار مرتبط با گردشگران بوده اند انتخاب گردید. در دو گروه به خاطر فقدان آمارهای رسمی از روش نمونه گیری تمام شمارشی تصادفی استفاده گردید. که نتیجه آن 20 نفر از مسولان صاحب نظر در این زمینه و100 نفر از مردم به عنوان ذی نفعان جامعه محلی بوده است.
تکنیک sowt تحلیل بسیار مفیدی برای تحلیل موقعیت جاری وتصمیم گیری، ارزیابی پیامدها برای انتخاب است. ونه تنها چشم انداز کنونی بلکه فرصتها وتهدیدات آتی را نیز در نظر می گیرد. از همین رو در این مطالعه نیز برای دستیابی به اهداف ابتدا پرسشنامه ایبر اساس چارچوب نطری و وضع موجود منطقه در قالب یک جدول sowt برای مدل راهبردی طراحی گردید ودر اختیار نمونه ها - مشتمل بر 20نفر از کارشناسان برنامه ریزی ومدیریت شهرستان در سازمانهای متولی و100 نفر از مردم قرار داده شد. سپس ماتریس راهبردی طراحی گردید تا از این طرح منفعتها و تهدیدها شناسای شوند و راهبردهای مناسب ارائه گردند. بنابراین در این مطالعه مدل راهبردی نه تنها چشم انداز کنونی بلکه فرصتها و تهدیدات آنها را در توسعه اکوتوریسم منطقه در نظر می گیرد. فرایند اجرای مدل sowt در دو محیط بیرونی و درونی و هر یک نیز در دو بعد ساخت دهی می شوند:
الف: نقاط قوت / ضعف :این وجه از فرایند به تحلیل نقاط قوت / ضعف درونی یک موقعیت گروهی می پردازد در این بعد از مساله عمدتا عوامل درونی موثر بر توسعه اکوتوریسم مورد توجه قرار گرفت.
ب: فرصتها /تهدیدها: این وجه به فرصتها و تهدیدات بیرونی در محیط پیرامونی می پردازد. در این بعد عمدتآ توجه ونگاه به عوامل ملی وفرا ملی به توسعه اکوتوریسم در دستیابی به اهداف در نظر گرفته شد.
قلمرو مکانی پژوهش
شهرستان مشگین شهربا وسعتی برابر3617کیلومتر مربع یکی از شهر های مهم واقع در استان اردبیل است که در شمال غرب ایران قرار دارد وبه خاطر دارا بودن فضاهای متنوع طبیعی با جاذبه های بکر در زمره یکی از مناطق مهم طبیعت کشور جای می گیرد واین شهرستان در میان سلسله جبال البرز محصور شده ومتوسط ارتفاع آن از سطح دریا1830متر است.
