مقاله راهکارهای بهینه سازی مدیریت پایدار آب کشاورزی در استان همدان

بخشی از مقاله

راهکارهای بهینه سازی مدیریت پایدار آب کشاورزی در استان همدان

چکیده

هدف اصلی این تحقیق بررسی راهکارهای بهینهسازی مدیریت پایدار آب کشاورزی در استان همدان میباشد که به شیوه پیمایشی انجام شده است. جامعه آماری تحقیق را کارشناسان و متخصصان حوزه آب شهرستان همدان تشکیل میدهند که از مجموع این گروه 95 نفر به صورت تصادفی انتخاب شدهاند. روایی ابزار تحقیق با استفاده از نظرات کارشناسان مسائل آب و اساتید دانشگاهی، بررسی و تایید گردید. برای تعیین پایایی پرسشنامه نیز از آزمون آلفای کرونباخ استفاده شد و مقدار آن 0/79 محاسبه گردید که نشاندهنده پایایی ابزار سنجش تحقیق است . در بخش تجزیه و تحلیل دادهها از روش تحلیل عاملی به منظور دستیابی به عوامل کلیدی استفاده شد. نتایج تحقیق نشان داد که از دیدگاه کارشناسان »جلوگیری از حفر بیرویه چاههای جدید«، »اصلاح نظام کنونی قیمتگذاری آب« و »تصویب قوانین موثر در زمینه بهرهبرداری بهینه از منابع آبی« از مهمترین راهکارهای مدیریت منابع آب میباشد. همچنین با استفاده از نتایج تحلیل عاملی این راهکارها در چهار عامل دستهبندی شدند. راهکار اول که با توجه به متغیرهای تشکیل دهنده آن، راهکار قانونی-سیاستگذاری نام گرفت و با تبیین 18/62 درصد از واریانس به عنوان مهمترین راهکار معرفی شد. راهکار قانونی-سیاستگذاری به همراه راهکارهای اقتصادی-مالی، راهکارهای فنی-مدیریتی و راهکارهای آموزشی-ترویجی در مجموع 54/71 درصد از واریانس کل متغیرها را تبیین مینمایند.

واژههای کلیدی: بخش کشاورزی، منابع آب، مدیریت پایدار آب، همدان.

-1 مقدمه

امروزه نقش آب به عنوان یک ماده حیاتی باارزش و عامل محرک در توسعه اجتماعی و اقتصادی جوامـع بشـری و نیـز بـه عنوان عاملی کلیدی در حفاظت زیست بوم روشن و آشکار است .(26) در این خصوص با مقایسه استعداد آبـی ایـران و جهـان، پارهای از تنگناهای طبیعی کشور در این زمینه نمایان میشود. ایران با آن که بیش از 1/2 درصـد از سـطح خشـکیهـای کـره زمین را داراست؛ فقط سهمی معادل 0/36 درصد از کل نزولات آسمانی را به خود اختصاص داده که این میزان حدود یک سوم متوسط جهانی و نصف قاره آسیاست .(10) متأسفانه در چند سال گذشته در نتیجه فعالیـتهـای بشـری، ایـن منبـع بـا ارزش متحمل خسارتهای جبران ناپذیری شده و کمیت و کیفیت آن در بسیاری از جوامع، به شدت تنزل یافته اسـت .(12) ایـن در حالی است که رشد روز افزون تقاضا برای آب و محدودیت شدید این عنصر حیاتی در مقیاس جهانی، آن را بـه عنـوان چالشـی مهم بین کشورهای جهان تبدیل نموده است 21) و .(20 کشاورزی به عنوان یکی از منابع عمده مصرف آب بیش از 90 درصـد از کل منابع آب مصرفی در کشور را به خود اختصاص داده است. در سطح جهانی نیز، بخش کشاورزی از بالاترین میزان مصرف آبهای شیرین برخودار میباشد .(8 ) بـه طـوری کـه در سـال 2002 حـدود 70 درصـد از آب استحصـالی در جهـان در بخـش کشاورزی مصرف شده است .(15) و این میزان در کشورهای در حال توسعه نزدیک به 90 درصد میباشد. در ایران این رقم در حدود 93 تا 94 درصد میباشد. نتایج تحقیقات انجام شده از سوی سازمان خواروبار کشـاورزی در 93 کشـور در حـال توسـعه نشان میدهد؛ ذخیره منابع آبی در این کشورها در حال کاهش است و جایگزینی این منابع نیز امکـانپـذیر نیسـت. از مجمـوع کشورهای در حال توسعه ده کشور در شرایط بحرانی قرار دارند که ایران نیز یکی از آنها محسوب میشـود .(2) در کشـور مـا

1

بهرهبرداران منابع آبی در بخش کشاورزی به دلیل استفاده نامناسب از این منابع و تخریب منابع طبیعی پایه و زیست محیطـی سبب ساز افت سطح ایستابی سفرههای آب زیرزمینی، کاهش بهرهوری و رانـدمان آب و آلـودگی آبهـای زیرزمینـی شـدهانـد .(10) از آنجایی که آب به عنوان یک نعمت لایتناهی و فروان تلقی نمیشود؛ لـذا مـدیریت منـابع آب، بخشـی از برنامـهریـزی توسعه پایدار کشورها محسوب شده و هر کشوری میبایست بر مبنای میزان آب در دسترس، استراتژی و برنامه خاصی را بـرای بهرهبرداری بهینه از منابع آبی خود اجرا نماید .(3) صاحبنظران در عصر حاضر تدوین سیاستها و راهبردهای مختلف به منظور افزایش بهرهوری آب را ضروری دانسته؛ آن را منبع امنیت غذایی برمیشمرند و بر این باورند کـه بایـد بهـرهوری کشـاورزی در کشورهای در حال توسعه از مفهوم سنتی خود به معنای تولید در واحد سطح به سمت مفهومی جدید مبتنـی بـر کمیـابی آب حرکت کند 17)، 28 و .(19 در ایران منابع آبی به عنوان محور کلیدی توسعه پایدار در بخش کشاورزی قلمداد میشـود؛ زیـرا توسعه کشاورزی رابطه تنگاتنگی با امنیت آبی دارد و طبیعی است که به علت پاسخگویی به نیاز جامعه و امنیت غذایی کشـور، مدیریت مصرف بهینه آب توام با مدیریت تقاضا در بخشهای مختلف همراه شود تا توسعه پایدار در کلیه بخشهـای اقتصـادی خصوصاً بخش کشاورزی امکانپذیر گردد .(7) پراکنش نزولات جوی در ایران مانند جهان، بسیار ناهمگن بـوده و توزیـع آن بـه

گونه ای است که ایران را در ردیف کشورهای با محدودیت شدید آب قرار داده است. متوسط بارندگی سـالیانه در ایـران حـدود 250 میلیمتر میباشد که این میزان حدود یک چهارم متوسط جهانی است .(13) شرایط توپوگرافی، تنوع اوضاع اقلیمی، نظام توزیع بارش، ساختار فیزیوگرافیک و جهت شیب زمین و بالاخره موقعیت جغرافیایی، باعث شدهاند که ایران در زمره کشـورهای خشک و نیمه خشک طبقهبندی گردد ( .(4 به گونهای که بر اساس پیشبینیهای صورت گرفته ایران در سال 2025 میلادی جزء کشورهای با بحران آب خواهد بود. نگاهی به شاخص سرانه منابع آب تجدیدپذیر نشاندهنده کاهش مـنظم آن اسـت و مقدار آن از 5500 مترمکعب در سال 1344 به 2100 مترمکعب در سال 1376 و به 1860 مترمکعب در سال 1385 کاهش یافته و در سال 1404 به کمتر از300 مترمکعب خواهد رسید .(9) این امر ضرورت توجه به مکانیزمهـا و برنامـههـایی بـرای افزایش بهرهوری و استفاده بهینه از منابع آب در بخش کشاورزی را آشکارتر نموده است 16) و .( 18 حصول این هدف مستلزم بررسی و تعیین مطالعات و بررسیهای دقیقی در خصوص بررسی راهکارهای بهینهسازی مدیریت پایدار آب کشاورزی میباشـد تا با رعایت آنها برنامههای مطلوب تدوین شده و به اجرا درآید. در این زمینه مطالعات متعددی در کشورهای مختلـف صـورت گرفته که در ادامه به برخی از آنها اشاره می گردد.

مارگو1 و همکاران (2015) در مطالعهای با عنوان مدیریت یکپارچه آب و خاک در بخش کشاورزی، یکی از مهمترین راهکارها در زمینه مدیریت آب و خاک در این بخش را دخالت دادن ذینفعان و به ویژه بهرهبرداران منابع آب و خاک در فرآیند طراحی راهحل برای مسائل مربوط به حوزه آب میدانند. در این مطالعه با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) تلاش شده تا اطلاعات دقیقی در خصوص مزراع، زمینها و مناطق به منظور طراحی سیستمی یکپارچه برای مدیریت آب و خاک در بخش کشاورزی ارائه شود.
چارتزولاکیس و برتاکی(2015) 2 در مطالعه خود مدیریت پایدار آب کشاورزی در شرایط اقلیمی متغیر را مورد بررسی قرار دادند. آنها به این نتیجه رسیدند که فعالیتهای کشاورزی از قبیل مدیریت خاک، آبیاری، کاربرد کود شیمیایی، کنترل آفات و بیماریها با مدیریت پایدار آب در بخش کشاورزی و همچنین حفاظت از محیط زیست ارتباط معناداری دارند و پذیرش مدیریت پایدار آب از سوی کشاورزان نه تنها یک مسئله تکنولوژیکی محسوب میشود؛ بلکه همچنین با رفتار اجتماعی جوامع روستایی نیز مرتبط است. در نهایت راهکارهایی مانند بهبود در برنامههای آبیاری مزارع، قیمتگذاری آب، استفاده مجدد از آب-های تلف شده، مشارکت کشاورزان در مدیریت منابع آبی و ظرفیتسازی را پیشنهاد میکنند.

شمیدت و زمادیم(2015) 3 در مطالعه خود با عنوان »توسعه مدیریت پایدار زمین در اتیوپی« به بررسی سناریوهای بهبود مدیریت آب کشاورزی در نیل آبی پرداختند. در این مقاله با بهرهگیری از دادههای هیدرولوژی و دادههای هواشناسی مربوط به

2

حوزه آبریز Mizewa در اتیوپی و همچنین دادههای حاصل از پیمایش در خصوص ترجیحات کشاورزان سعی شده تا درک بهتری از فعالیتهای مدیریت پایدار زمین فراهم شود. نتایج این مطالعه حاکی از آن است که ترکیبی از راهبردهای تراسبندی روی دامنههای شیبدار و مدیریت بقایای گیاهی در دامنههایی با شیب متوسط به طور چشمگیری در کاهش رواناب و فرسایش تاثیر داشته و زمینه مدیریت پایدار منابع آب و خاک در کشاورزی را فراهم نموده است. علاوه بر این سرمایهگذاری بلندمدت در این زمینه نیز به عنوان یکی از مهمترین فعالیتهای مدیریت پایدار زمین عنوان شده است. باتلر و آدامووسکی1 (2015 ) نیز در مطالعه خود در خصوص توانمندسازی جوامع حاشیهای در مدیریت منابع آب بر اهمیت مشارکت ذینفعان در فرآیند برنامهریزی و اجرای طرحهای آبیاری تاکید کرده و معتقدند که میتوان با برگزاری کارگاههای آموزشی این امر را تسهیل نمود.

نتایج تحقیق رگنر2 و همکاران (2006) نشان میدهد که عدم فراهمسازی آموزشهای لازم برای کشاورزان در خصوص مدیریت آبیاری از مشکلات مهم در زمینه پیشبرد برنامههای مدیریت آب میباشد.

ساستری(2000) 3 استراتژیهای مدیریت منابع آبی را شامل استفاده از واریتههای مقاوم به کم آبی و خشکسالی، مدیریت علفهای هرز، کاربرد آبیاری تکمیلی و برداشت از آب باران و زیر زمینی میداند.
حسینزاد و همکاران (1392) در مطالعهای زمینهها و سازوکارهای مدیریت آب کشاورزی در دشت تبریز را مورد بررسی قرار دادند. نتایج حاکی از آن بود که حدود 61 درصد از تغییرات واریانس کل مدیریت آب کشاورزی به وسیله سه عامل آب-های سطحی و زیرزمینی عمیق و نیمه عمیق تبیین میشود. بنابراین کاهش میزان تخلیه چاهها و استفاده بهینه از آبهای سطحی در جهت افزایش سطح زیرکشت آبی در مدیریت منابع آبی منطقه را از جمله راهکارهای موثر عنوان نمودهاند.

مرتضینژاد و همکاران (1391) در مطالعهای به شناسایی مهمترین راهکارهای موثر در بهبود مدیریت منابع آب از دیدگاه کاربران در شبکه آبیاری دشت قزوین پرداختند. نتایج این مطالعه نشان داد که وجود قانون قوی در جلوگیری از حفر بیرویه چاههای آب و اطلاع رسانی فنی و ترویجی در جهت جلوگیری از حفر چاههای غیرمجاز مهمترین راهکارهای بهینهسازی مدیریت منابع آب میبا شد.

پناهی (1391) در تحقیق خود با هدف تبیین مولفههای مدیریت بهینه آب کشاورزی با استفاده از مدل معادلات ساختاری مشخص نمود که 37 درصد از مجموع تغییرات متغیر وابسته توسط چهار عامل، فعالیتهای دولتی، خدمات ترویجی، عوامل فردی و فیزیکی، و به کارگیری سازوکارهای مدیریتی از سوی مولدان آب کار به منظور مدیریت بهینه منابع آب کشاورزی تبیین شد.

حیدری و دهقانیسانیج ( (1391 به بررسی و اولویتبندی مسائل و چالشهای اقتصادی و اجتماعی و سیاستگذاری-تشکیلاتی فراروی توسعه پایدار روشهای آبیاری تحت فشار در ایران پرداختند. بر اساس نتایج این بررسی ریشه اصلی را می-توان در گروههای اصلی مسائل اقتصادی و مالی (هزینه تمام شده سامانههای آبیاری تحت فشار برای بهرهبردار، مسائل بانکی و منابع اعتباری و مالی)؛ مسائل اجتماعی و فرهنگی (شامل کمبود بسترهای مناسب، مشکلات نظامهای بهرهبرداری، ضعف و نارسایی در پذیرش، کاربرد و توسعه سامانهها) و مسائل سیاستگذاری و تشکیلاتی (شامل ضعفهای ساختار نیروی انسانی، مسائل و مشکلات سیاستگذاری و برنامهریزی) ردهبندی نمود.
جایدری و همکاران ( (1390 به بررسی راهکارهای آموزشی-ترویجی مدیریت مصرف بهینه آب برای مقابله با خشکسالی در بین گندمکاران استان ایلام پرداختند. نتایج تحلیل همبستگی میان متغیرهای تحقیق نشان داد که بین متغیرهای روش-های آموزشی، وظایف ترویج، مشارکت کشاورزان و مشکلات مدیریت منابع آب با متغیر مدیریت مصرف بهینه آب رابطه معنی-داری وجود دارد. نتایج تحلیل رگرسیون چندگانه نیز نشان داد که مشکلات مدیریت مصرف بهینه آب، مشارکت کشاورزان در مدیریت مصرف بهینه آب و روشهای آموزشی، 65 درصد واریانس متغیر وابسته تحقیق را تبیین میکنند.

3

عمانی (1389) در تحلیل مدیریت پایدار منابع آب زراعی در حوزه آبخیز مدرس در استان خوزستان به این نتیجه رسید که پنج عامل ویژگیهای اقتصادی، فعالیتهای آموزشی و ترویجی، فعالیتهای اجتماعی، دانش و اطلاعات و حمایتهای دولت در مجموع 71 درصد تغییرات سطح مدیریت پایدار منابع آب زراعی را تبیین مینمایند.

نتایج حاصل از تحقیقات محمدی و همکاران (1388) نشان داد که سیاستهای حمایت دولت، جلوگیری از حفر بیرویه چاههای جدید و مهارت و تخصص کارشناسان بخش ترویج به عنوان مهمترین مولفههای موثر بر مدیریت آب کشاورزی در شهرستان زرین دشت شناخته شدند. همچنین نتایج تحلیل عاملی مولفههای موثر بر مدیریت آب کشاورزی وجود شش مولفه (نهادی و قانونگذاری، آموزشی و ترویجی، اقتصادی، اجتماعی، نظام بهرهبرداری و سازمانی-اداری) را نشان داد که 71/41 درصد از واریانس را تبیین نمودند.

ابراهیمی و همکاران (1388) در زمینه سازوکارهای مدیریت آب کشاورزی نه عامل ارتقاء سطح مشارکت کشاورزان در مدیریت آب، استفاده از ابزار و وسایل دقیقتر و مدرنتر در بهرهبرداری از منابع آب، بهبود عملیات زراعی در سطح مزرعه، تعیین نیاز آبی گیاه با آزمایش خاک، حفاظت از کانالهای انتقال آب، بهرهبرداری مناسب از آبهای زیرزمینی، اصلاح نواقص فیزیکی در کانالهای انتقال آب و رعایت قوانین و مقررات را مشخص نمودند که در مجموع 67/75 کل واریانس را تبیین نمودند. در جدول 1 خلاصه نتایج به دست آمده از پیشینه تحقیق در خصوص راهکارهای مدیریت پایدار منابع آب آورده شده است.

جدول :1 نتایج به دست آمده از مطالعات گذشته در خصوص راهکارهای مدیریت پایدار منابع آب
-2 روش تحقیق

پژوهش حاضر با هدف بررسی راهکارهای بهینهسازی مدیریت پایدار آب کشاورزی در استان همدان و به صورت پیمایشی انجام شده است. پس از بررسی جامع ادبیات موضوع، پرسشنامهای مشتمل بر دو بخش شامل ویژگیهای فردی و راهکارهای بهینهسازی مدیریت منابع آب 37) گویه) طراحی و تدوین شد. دقت شاخصها و گویهها در پرسشنامه یا روایی صوری توسط کارشناسان مسائل آب و چند تن از اساتید دانشگاه مورد تأیید قرار گرفته است. برای بررسی پایایی ابزار تحقیق نیز، پرسشنامه در اختیار تعدادی از کارشناسان قرار گرفت و نتایج آن بررسی و آلفای کرونباخ آن 79 درصد به دست آمده که حاکی از قابلیت اعتماد ابزار تحقیق است. جامعه آماری این تحقیق را کارشناسان و متخصصان حوزه آب در استان همدان تشکیل می-دهند که به صورت تصادفی 95 نفر به عنوان نمونه انتخاب و دیدگاههای آنها نسبت به راهکارهای بهینهسازی مدیریت پایدار آب کشاورزی مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش توصیف اطلاعات از آمارههای توصیفی مثل فراوانی، درصد، انحراف معیار، واریانس، میانگین و موارد دیگر بهره گرفته شده است. در بخش تحلیل دادهها نیز از تحلیل عاملی به منظور دستیابی به عوامل

4

کلیدی استفاده شده است. تحلیل عاملی نامی عمومی است برای برخی از روشهای آماری چند متغیره که هدف اصلی آن خلاصه کردن دادههاست . این روش جزء تکنیکهای هم وابسته محسوب میگردد و کلیه متغیرها نسبت به هم وابسته لحاظ و به طور همزمان مد نظر قرار میگیرند. تحلیل عاملی را به سبب نیرومندی، ظرافت و نزدیکی آن به هسته هدف علمی ملکه روشهای تحلیلی میدانند. هدف اساسی این روش عبارت است از شناسایی عوامل زیربنایی یا زمینه ساز متغیرها. در این راستا وجه مشترک متغیرها، با توجه به واریانس مشترک شناسایی و سپس توسط محقق نامگذاری میشود. با وجود توانمندی این روش در تحلیل دادهها، امکان استفاده از آن در هر شرایطی وجود ندارد. دادههایی برای تحلیل عاملی کاربرد دارند که شایستگی لازم برای این کار را داشته باشند. برای این منظور از آزمون بارتلت با ضریب KOM استفاده مینمایند، چنانچه مقدار KOM بالاتر از 0/5 باشد میتوان با اطمینان خاطر از تحلیل عاملی استفاده کرد.

-3 یافتههای تحقیق

-1-3 ویژگیهای فردی و حرفهای افراد مورد مطالعه

سن پاسخگویان مورد مطالعه بین 35 تا 54 سال متغیر است (میانگین 43/50، انحراف معیار .(8/33 بر اساس نتایج به دست آمده درباره سواد پاسخگویان، 56/7 درصد از آنان با بیشترین فراوانی دارای مدرک تحصیلی فوق لیسانس بودهاند. همچنین 32/8 درصد افراد دارای مدرک تحصیلی لیسانس و 10/5 درصد نیز دارای مدرک تحصیلی دکترا میباشند. یافتههای تحقیق نشان میدهد که افراد با سابقه فعالیت بین 10 تا 20 سال با 46/2 درصد بیشترین فراوانی را دارد و کمترین فراوانی 15/2) درصد) نیز متعلق به افرادی با سابقه خدمت بین 21-31 سال است. همچنین نتایج تحقیق حاکی از آن است که میانگین سابقه فعالیت، 15/69 سال (بین 15 تا 16 سال) میباشد.

-2-3اولویتبندی راهکارهای بهینهسازی مدیریت پایدار آب کشاورزی

برای تعیین اولویت راهکارهای بهینهسازی مدیریت پایدار آب کشاورزی 37 گویه در این زمینه مطرح شد و از کارشناسان خواسته شد تا میزان اهمیت هر یک از مقولات را با دادن نمره یک (کمترین اهمیت) تا پنج (بیشترین اهمیت) در مقیاس لیکرت بیان کنند . جدول 2 اولویتبندی راهکارهای بهینهسازی مدیریت پایدار آب کشاورزی را از دیدگاه کارشناسان حوزه آب در استان همدان نشان میدهد. همان گونه که ملاحظه میشود؛ از بین راهکارهای مطرح شده » جلوگیری از حفر بیرویه چاه-های جدید« با ضریب تغییرات 0/1293 دارای بیشترین اهمیت بوده و از دیدگاه کارشناسان به عنوان مهمترین راهکار در مدیریت منابع آبی در استان همدان عنوان شده است. پس از آن »اصلاح نظام کنونی قیمتگذاری آب« با ضریب تغییرات 0/1434، »تصویب قوانین موثر در زمینه بهرهبرداری بهینه از منابع آبی« با ضریب تغییرات 0/1484 و »اعتلای ارزش اقتصادی آب به عنوان یک کالای اقتصادی، اجتماعی و محیطی« با ضریب تغییرات 0/1546 در اولویتهای بعدی قرار داشته و جزء مهمترین راهکارهای مدیریت منابع آب اولویتبندی شدهاند.

5

جدول :2 اولویتبندی راهکارهای مدیریت پایدار آب کشاورزی در استان همدان از دیدگاه کارشناسان