بخشی از مقاله
چکیده
ایران سومین تولید کننده بزرگ گردو در جهان است و استان همدان یکی از قطب های تولید این محصول در کشور محسوب می شود. سود آوری محصول گردو سبب شده است از دهه 1360 در نواحی که شرایط رشد و باروری درخت گردو وجود دارد به تدریج و بدون توجه به اصول علمی الگوی کشت سنتی و سازگار با محیط از کشت بیش از ده محصول یک ساله به باغ های گردو به صورت تک محصول تغییر یابد. و اکنون با بارور شدن اکثر این باغ ها عدم تأمین نیاز آبی و نوسان های اقلیمی - خشک سالی، سرمازدگی، تگرگ و آفتاب سوختگی و ... - هر ساله خسارات زیادی را متوجه باغدران می سازد.
در این تحقیق به صورت موردی توان محیطی محدوده ای به وسعت 31.2 کیلومترمربع از حوضه آبریز قلقل رود - شهرستان تویسرکان در استان همدان - در ارتباط با تأمین نیاز آبی سطح زیر کشت درختان گردو با استفاده از معادله بیلان هیدرولوژی، مشاهدات میدانی و نرم افزار کراپ وات CROPWAT ارزیابی شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد در صورتی که بخواهیم با شیوه کنونی انتقال و آبیاری - با بازده - 35 نیاز آبی باغ های گردوی این محدوده را برطرف سازیم سطح زیر کشت 27 بیش از توان محیط در استحصال آب قابل کشاورزی با بارندگی میانگین گسترش یافته است. ولی با افزایش بازده آبیاری به 48 از طریق بهبود در شبکه انتقال امکان حفظ سطح زیر کشت کنونی فراهم می شود، همچنین با به کار گیری شیوه های جدید آبیاری به نسبت افزایش بازده ضمن اینکه امکان کشت سایر محصولات در زمین های بایر فراهم می شود می تواند زمینه ساز کاهش خسارت به کشاورزان در برابر نوسان های اقلیمی باشد.
- 1 مقدمه
ایران بعد از چین و ایالت متحده امریکا به عنوان سومین تولید کننده بزرگ گردوی جهان نقش مهمی را درتولید این محصول ایفا می کند . - Siahnouri et al, 2013: 217 - بر اساس آمار ارائه شده از سوی سازمان کشاورزی و خوار و بار جهانی - FAO - ایران در سال 1386با 70000 هکتار باغ گردو - بارور - و تولید 170000 تن گردو با پوست چوبی رتبه سوم را درسطح جهان به خود اختصاص داده - Ziarati and Aryapak, 2014:1228 - و بر همین اساس در سال 1388 ایران - بعد از چین، ایالت متحده امریکا و ترکیه - چهارمین کشور تولید کننده این محصول بوده - Ghasemi et al, 2012: 119 - ، در سال 1389 نیز به عنوان سومین کشور تولید کننده گردوی جهان تولید آن به 270300 تن رسیده است - Siahnouri et al, 2013: . - 217
استان همدان با 15 تولید گردوی کشور به عنوان قطب اصلی تولید این محصول شناخته می شود که رتبه نخست را از نظر عملکرد در کشور دارد و از نظر سطح زیرکشت بعد از استان کرمان قرار می گیرد. 30 از تولید گردوی استان همدان مربوط به شهرستان تویسرکان است که بر اساس آمار منتشره از سوی سازمان جهاد کشاورزی استان در سال 1393 باغ های گردوی تویسرکان با 5541 هکتار سطح زیر کشت که حدود 94.7 درصد بارور بوده اند در سال زراعی 1391 – 92 به رغم خسارت ناشی از سرمازدگی، تگرگ و خشک سالی با عملکرد 2.5 تن در هکتار 13113 تن تولید داشته است.
سود آوری محصول گردو و صادرات آن به کشورهای مختلف سبب گردیده در سال های اخیر در مناطقی که شرایط رویش این محصول فراهم است به تدریج کشاورزان با تغییر الگوی کشت در مزارع به ایجاد و گسترش هر چه بیشتر باغ های گردو ترغیب شوند. طوری که بر اساس آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی در سال 1389روند افزایش سطح زیرکشت این محصول در کشور طی 18 سال از 2627 هکتار در سال 1360 به بیش از 213000 هکتار در سال 1388رسید و بیش از 81 برابر افزایش داشته است. تولید این محصول نیز از سال 1360 تا 1387 افزایش 30 برابری را نشان می دهد - بی نام، . - 40 :1390 همچنین بر اساس مطالعات مقایسه ای صورت گرفته از بین کلیه محصولات باغی و زراعی کشور بیشترین ارزش تولید محصول به ازاء مصرف یک متر مکعب آب مربوط به گردو می باشد.
- شایان فر، . - 1 :1382 از این رو در مناطق خشک و نیمه خشک با توجه به محدودیت و نوسان منابع آب، در نواحی که شرایط رشد و باروری درخت گردو وجود داشته باشد ایجاد باغ های گردو به منظور بهره وری بیشتر می تواند جایگزینی مناسب جهت تغییر الگوی کشت به سوی محصولاتی با بازده اقتصادی مناسب محسوب شود. واین در حالی است که ایجاد و گسترش بی رویه باغ های گردو در سه دهه اخیر و عدم مدیریت در کنترل سطح زیر کشت و انتخاب گونه های نا مناسب سبب شده اکنون که این باغ ها به مرحله باروری رسیده و نیازآبی آنها نیز افزایش یافته منابع آب سطحی و زیرزمینی در اغلب مناطق تکافوی تأمین آب مورد نیاز گیاه را در فصل گرم با فاصله زمانی مناسب نداشته باشد.
همچنین شیوه آبیاری غرقآبی سطحی - کرتی و جوی و پشته ای - و سالهای خشک متمادی نیز معضل کم شدن آب را دو چندان ساخته است. موارد فوق به همراه خسارات ناشی از نوسان های اقلیمی - سرمازدگی، تگرگ و آفتاب سوختگی - سبب شده اند گسترش باغ های گردو در دهه های اخیر که با صرف هزینه و فرصت زیاد صورت گرفته در برخی نواحی کمک چندانی به بهبود شرایط اقتصادی کشاورزان نکند و در اغلب موارد کشاورزانی که به شیوه سنتی به کشاورزی سازگار با محیط - کشت محصولات یکساله - . می پردازند درآمد بیشتری را کسب می کنند.
کاهش تدریجی عملکرد در واحد سطح از 5498 کیلوگرم در هکتار در سال 1360 به 2434 کیلو گرم در سال 1387 - بی نام،. - 40 :1390 و همچنین تغییر رویکرد حمایتی وزارت جهاد کشاورزی از ایجاد و گسترش باغ های گردو به اصلاح و بهبود شبکه انتقال و آبیاری و اصلاح گونه های کشت شده در این نواحی بیانگر مشکلاتی است که برای کشاورزان به ویژه از نظر تأمین آب برای سطح زیر کشت این محصول وجود دارد.
هدف اصلی این تحقیق به صورت موردی برآورد توان محیطی و اقلیمی محدوده مورد مطالعه در استحصال آب قابل کشاورزی است؛ که بر اساس آن بتوان با ارائه راهکار جهت حفظ حد اکثری باغ های ایجاد شده خسارت کشاورزان را کاهش داد. همچنین نتایج این تحقیق می تواند در تعیین سطح متناسب با آب قابل استحصال برای ایجاد و گسترش باغ های گردو که نیاز واقعی آنها به آب یک دهه بعد از کاشت مشخص می شود مورد اسفاده قرار گیرد.
- 2 محدوده مورد مطالعه وکشاورزی سازگار بامحیط
– 2- 1 محدوده مورد مطالعه
محدوده ی مورد مطالعه به وسعت 31.2 کیلومترمربع در موقعیت 48º 22 03" تا 48º 27 00" شرقی و 35 41" 34º تا 34º 40 08" شمالی در استان همدان شهرستان تویسرکان واقع است. دشت و کوهپایه های اطراف شهر تویسرکان در حوضه آبریز قلقل رود که از شاخه های گاماسیاب محسوب می شود قرار دارند. محدوده مورد مطالعه باشیب متوسط 12.2 درجه در ارتفاعی بین 1800 تا 2720 متر قرار گرفته و ازحدود 300 سال قبل دو روستای باباپیر و قلعه نوروز با جمعیت 1408 و 290 نفر - سرشماری عمومی سال - 1390 در این محدوده استقرار یافته اند - شکل 1و . - 2
شکل :1 موقعیت محدوده مورد مطالعه
به طور کلی شهرستان تویسرکان از نظر طبقه بندی اقلیمی دارای شرایط آب و هوایی نیمه خشک سرد می باشد - بختیاری، . - 89 :1374 و بر اساس داده های ایستگاه هواشناسی سینوپتیک تویسرکان از سال 2003 - سال تأسیس - تا 2014 میانگین دمای سالانه 13.6 درجه سیلسیوس است و ماه های تیر و دی به ترتیب با میانگین 26.9 و 0.47 درجه گرمترین و سردترین ماه سال می باشند. میانگین بارندگی این دوره 415.2 میلی متر و میانگین بارندگی 22 ساله 400.4 میلی متر را نشان می دهد، بیشترین بارندگی سالانه با 538.2 میلی متر در سال 2006 و کمترین بارندگی با 295.2 میلی متر در سال 2013 ثبت شده است.
2-2 -کشاورزی سازگار با محیط
در محدوده مورد مطالعه حدود 850 هکتار زمین با قابلیت کشاورزی - دیم و آبی - با شیبی بین 0.5 تا 5 درجه وجود دارد - شکل 2 الف - که نسبت به نواحی کوهپایه ای و دره های مجاور - سرکان رود و کرزانرود - از شرایط بهتری جهت کشاورزی برخوردار است. مشکل اصلی کشاورزی در این محدوده از گذشته تاکنون محدودیت منابع آب سطحی و زیرزمینی است زیرا وضعیت توپوگرافی، خصوصیات هندسی و مورفولوژیکی رودخانه ها سبب شده به رغم اینکه ارتفاعات الوند بر این محدوده مشرف است از جمله قله تاشینا با ارتفاعی بیش از 3240 متر، کمتر از آب ناشی از ریزش های جوی و برف ذوبان آنها بهره مند شود.
همچنین شیب کلی 12.2 درجه ای و ضخامت کم آبرفت ها ضمن اینکه شرایط ایجاد سفره آبهای زیر زمینی را فراهم نمی سازند سبب خروج بخشی از آبهای نفودی از محدوده می شوند با این وجود کشاورزان از گذاشته با انتخاب الگوی کشت مناسب و سازگار با محیط و مدیریتی مبتی بر تجربه رونق خاصی به کشاورزی این محدوده بخشیده بودند به گونه ای که تا قبل از مهاجرت گسترده روستائیان به شهر روستای باباپیر از پر جمعیت ترین روستاهای شهرستان تویسرکان بوده است. سه اقدام عمده کشاورزان در این محدوده که استفاده بهینه از آب و خاک و افزایش بهره وری و کاهش خسارات ناشی از نوسان های اقلیمی به دنبال داشته عبارتند از:
الف–تعیین حقابه از سر شاخه های رودهای مجاور: با توجه به وسعت زمین های قابل کشاورزی در این محدوده به منظور افزایش سطح زیر کشت و تقویت منابع آب زیر زمینی از گذشته توسط نظام های کشاورزی حاکم بر منطقه حقآبه این محدوده از سرشاخه های پرآب دره های مجاور در فصول بهار و پاییز بر اساس الگوی کشت غالب - غلات - در نظر گرفته شده است. به این منظور جویباری به طول حدود 6 کیلومتر جهت انتقال حقابه از سر شاخه سرکان رود و همچنین جویباری به طول 3.2 کیلومتر جهت انتقال آب از سرشاخه کرزانرود - دره کوه - به این محددوده احداث شده. که در سال های اخیر جویبار دره کوه تخریب و غیر قابل استفاده است و حجم آب انتقالی از سرشاخه سرکان رود در مبحث بیلان آب تعیین شده است.
ب– جلوگیری از کاشت درخت: با توجه به شیب و عمق کم آبرفت ها در این محدوده میزان آبدهی قنات ها، چشمه ها و هرزآب مسیر آبراهه ها در هر مکان زراعی تاحد زیادی به نحوه استفاده از آب در مکان های زراعی بالا دستی وابسته است بنابراین کشاورزان به منظور جلو گیری از اتلاف حقابه عمومی از کاشت هر نوع درخت و بیشه زار و غرس نهال به صورت پراکنده و یا باغ در نزدیکی حریم آبراهه ها و جویبارهای عمومی و حتی در مزارع شخصی تا فاصله ای معین جلو گیری می کردند. که در محاکم قضایی نیز از آن حمایت می شد.
نتایج بررسی عکس های هوای و مشاهدات میدانی نیز نشان می دهند در این محدوده تا دهه 1360 مجموع سطح زیر کشت باغ های گردو و بیشه زارهای پراکنده وسعتی کمتر از 10 هکتار داشته اند. پ – انتخاب الگوی کشت سازگار با محیط: به منظور کاهش خسارات ناشی از نوسانت اقلیمی - خشک سالی، سرمازدگی، تگرگ و ... - ، کشاورزان به الگوی کشتی مناسب و سازگار با شرایط محیطی دست یافته بودند.
