بخشی از مقاله
چکیده
در جامعه امروز با بحران جدی و روزافزون آب روبه رو هستیم و کشور ما ایران نیز به دلیل قرار گرفتن در کمربند خشک جهان از این بحران رنج می برد.اگر در زمینه فرهنگ اصلاح الگوی مصرف کاری صورت نگیرد،این مساله در سالهای پیش رو خیلی جدی تر نیز خواهد بود.لذا در این مقاله امیدواریم تا بتوانیم با ارائه راهکارهایی از قبیل آموزش به کودکان،وضع قوانین محدود کننده،متوجه ساختن جامعه به قبح اسراف و استفاده از باورهای دینی و آموزش نحوه صحیح مصرف آب و با در نظر گرفتن نقش رسانه و وسایل ارتباط جمعی و ..گامی در جهت تقلیل اثرات این بحران برداریم.
واژههای کلیدی:بحران آب،مدیریت منابع آب،فرهنگ سازی مصرف آب،اسراف
مقدمه
آب یکی از منابع تجدیدپذیر اما محدود به شمار می آید .یکی از منابع بسیار مهم و حیاتی که در زندگی روزمره انسان ها و قوام تولیدات نقش فوق العاده دارد،منابع آبی است.هم اکنون دغدغه ی کم آبی یکی ار پنج موضوع اساسی مذاکرات کشورهاست.بخش عظیمی از وسعت کشور ایران در مناطق خشک و نیمه خشک قرار گرفته است که مقدار بارندگی در این مناطق بسیار ناچیز است و در سال های گذشته شرایط زیست محیطی از جمله افزایش دمای زمین باعث خشکسالی های پی در پی شده است که خود باعث کمبود آب می شود.کمبود آب در درازمدت اثرات زیانباری از جمله کاهش سطح آب در منابع زیرزمینی و خشک شدن تدریجی آب های را در پی دارد.پدیده خشکسالی هم بر روی جوانب مختلف یک جامعه تاثیر می گذارد که مهم ترین آنها که از جمله شاخص های توسعه انسانی محسوب می شود شامل کاهش سطح زندگی عمومی،کاهش اشتغال و کاهش سطح بهداشت عمومی می باشد.بدون شک یکی از راه های مقابله با پدیده خشکسالی،مدیریت و فرهنگ سازی مصرف آب است.
محدودیت های استفاده از منابع آب
محدودیت ذاتی منابع آب از مهم ترین چالش های بخش آب در کشور است.کشور ما به علت شرایط خاص جغرافیایی و آب و هوایی سهم ناچیزی از آب شیرین را داراست.درحالی که حدود 71درصد از 130میلیارد متر مکعب منابع آب تجدیدشونده خود را مورد استفاده قرار داده است.اگر وضعیت آب کشور را با سطوح تعریف شده جهانی بر اساس میزان مصرف آب در جدول شماره1مقایسه کنیم،مشاهده می شود که کشور ایران با بحران بسیار جدی آب رو به رو است. 2]و[1
-3 عوامل موثر بر محدودیت آب
-رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای دستیابی به آب با کیفیت بهتر -افزایش مصرف سرانه آب ناشی از ارتقا سطح رفاه و بهداشت مردم -خشکسالی ها و نوسانات جوی و برداشت بیش از حد از سفره های آب زیرزمینی -محدودیت های مالی جهت سرمایه گذاری
-نگرش سنتی به آب به عنوان کالای ارزان و در دسترس[3]
-4 تقسیم بندی مصرف آب بر حسب نوع مصرف کننده
-مصرف خانگی
-مصرف کشاورزی
-مصرف صنعتی
از بین این مصرف کنندگان بیشترین اتلاف آب مربوط به کشاورزی می باشد.پرییرا و همکارانش - - 2002 اقدامات زیر را برای کاربرد پایدار منابع آب خصوصآ در نواحی کم آب و خشک پیشنهاد میکنند :
-پذیرش و اجرای برنامه ریزی تلفیقی و یکپارچه منابع آب و زمین
-بهبود سیستم های تأمین آب و آبیاری برای استفاده کارآمد از آب موجود
-5 فرهنگ سازی و مدیریت مصرف در خانواده
در خصوص مصرف انرژی با وجود تبلیغات و فرهنگسازی هایی که تا کنون انجام شده،همچنان شاهد رشد مصرف آب در کشور هستیم.این در حالی است که متاسفانه برخی از مردم بدون در نظر گرفتن این مسائل همچنان آب این ماده گران بها را در مصارفی غیر ضروری مورد استفاده قرارمی دهند.لذا باید با برنامه ریزی های متعدد و ارائه راهکارهای مختلف تبلیغاتی،خانواده ها را به طور غیر مستقیم با صرفه جویی در مصرف آب این مایع گران بها آشنا کرد.زیرا که خانواده مهمترین سازمان اجتماعی محسوب می شود و این نهاد به عنوان مهم ترین و عمده ترین مصرف کننده آب شرب محسوب می شود.میزان مشارکت اجتماعی هر فرد تا اندازه ی زیادی به مشارکت اجتماعی اعضای خانواده مربوط می شود.و افرادعمده نگرشها و اخلاقیات زیست محیطی خود را از این نهاد می آموزند.و در نهایت نتیجه اقتصادی صرف جویی در مصرف آب نصیب کل جامعه می شود.
جلب مشارکت زنان به عنوان مهم ترین مصرف کنندگان آب و همچنین آموزش دهندگان به اعضای خانواده حیاتی است. علت اینکه گفته میشود زنان در این مدیریت نقش اساسی دارند و می توانند در مدیریت صحیح مصرف آب تاثیر بگذارند به خاطر این است که این قشر به هر دلیلی آب بیشتری مصرف می کنند،وقت بیشتری را در خانه سپری می کنند و کمبود آب را بیش از مردان احساس می کنند.لذا با در نظرگرفتن اینکه خانواده یک نظام اجتماعی است و اینکه خانواده باهم بصورت شبکه ای متصل هستند و ارزشها و اخلاقیات از خانواده ای به خانواده ای دیگر منتقل میشود لذا تمرکز برنامه های تبلیغی رسانه ها در قالب برنامه های صرفه جویی آب می تواند بر هویت فرهنگی و سبک زندگی تأثیر گذاشته و آن را تغییر دهد. [4]جدول 2 الگوی مصرف در شبانه روز را نشان میدهد . میزان مصرف هر فرد در شبانه روز مجموعا150 لیتر می باشد. یک تکنسین تأسیسات نیز در مورد اصلاح الگوی مصرف در خانه ها می گوید: اگر چه سرویس های بهداشتی کوچکترین فضا را در خانه ها اشغال می کنند اما 75درصد آب منازل در این فضا مصرف می شود و در یک دوش گرفتن 5دقیقه ای,حدود 60لیتر آب استفاده میشود.
-6 رسانه و فرهنگ سازی
نقش رسانه در ساخت و معرفی الگوهای مصرف،امری کاملا شناخته شده و مورد نظر اهل فن است.قدرت رسانه در همه حال بر خلاف برخی باور ها محدود است. رسانه هم زمانی قادر به انجام همه ی ماموریت های خود است که بستر ویا بستر های لازم همه با هم فراهم آورده شده باشد .در میان رسانه ها،رسانه های دیداری مانند تلویزیون و سینما و فرآورده های بصری دیگر،به جهت جامعه شناختی آنها،تاثیر بسیار بیشتری بر مخاطبان دارند.این نقش و سهم را رسانه های دیداری از جمله با برانگیختن تمامی حواس مخاطبان که از جمله ویژگی های این نوع رسانه هاست،ایفا می کنند که در رسانه های دیگر محدود و از همین نظر است که اتفاق نظر داریم الگوهای معرفی شده از طریق رسانه های دیداری نقش و سهم بیشتر و عمیق تری در تغییر باور و نهایتا تغییر رفتار مخاطب دارند.
در شکل گیری پایگاه های الگوی مصرف که افراد در آن قرار دارند یا می گیرند،مانند پایگاه اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی سهم خود را دارند،ولی سهم فرهنگ بیشتر از دیگر پایگاه هاست و از همین رو است که رسانه با ماهیت فرهنگی میتواند نقش در خور شایسته در خصوص اصلاح الگو به خصوص در بلند مدت ایفا کند. این نقش در حوزه فرهنگ با ورود دیگر نهادهای ارتباطی،اجتماعی،فرهنگی و مذهبی مانند مساجد،ائمه جماعات و نهادهای مرجع حوزه سهم گیری آنها تکمیل میشود.اصلاح الگوی مصرف علاوه بر جنبه های فردی آن،برای آن که به امری نهادینه در جامعه مبدل گردد،نیاز به یک عزم ملی در ابعاد مختلف و به خصوص فرهنگی دارد.پرفسور گارسیا استاد ارتباطات اجتماعی در دانشگاه مرکزی ونزوئلا در خصوص اهمیت و اثر شگفت انگیز تبلیغات میگوید:
- - آهنگ موزیک و شعارهایی که در فاصله هر جند دقیقه از رادیو و تلویزیون پخش می شوند،به ویژه در منازلی که ارتباط افراد با دنیای خارج کم است،اثر مهمی را در ذهن شنونده ایجاد می نماید - - که وی از آن به "قالب های فکری" تعبیر می کند. وی هم چنین معتقد است که تبلیغات یک نوع اتکای روانی در افراد ایجاد می کنند و احترام ارزش و شخصیت افراد براساس آنچه می خرند و مصرف می کنند معنی می شود. [4]
-7 متوجه ساختن جامعه به قبح اسراف و استفاده از باورهای دینی
اسلام به عنوان زیربنای فکری جامعه و منبع و منشأ تعالیم رفتاری ما در همه زمینه ها و از جمله در باب مصرف،امر به اعتدال دارد. این امر مغایر با خوب خوردن،خوب پوشیدن و خلاصه داشتن یک زندگی کیفی که همه نیازهای ما را آن هم به بهترین شکل برآورده کند،نیست. اما آنچه مذموم و نکوهیده است،اسراف و تجمل گرایی در امور می باشد،که غایت هدف اصلاح الگوی مصرف نیز پرهیز دادن از این امر یعنی خودداری از اسراف است. در تلقی های ما متأسفانه بسیاری از ارزش ها و ضد ارزش ها جای خود را به هم داده اند و بر همین اساس رفتار هایی شکل گرفته که تأملی حتی اندک در آنها نشان می دهد که نه با فرهنگ مذهبی ما سازگاری دارند که در آن از جمله "بخورید،بیاشامید ولی اسراف نکنید.
" و نه مطابقتی با فرهنگ ملی دارند که انبوهی از مثل ها،سخنان و پندهای حکیمانه در مذمت اسراف و مصرف گرایی در آن وجود دارد و از میراث فرهنگی ما محسوب می شود.اصلاح وضیعت مصرف در کشور بدیهی است که مثل هر امر فرهنگی دیگر نیاز به کاری طولانی مهندسی دقیق و ظریف و در حوزه خود دارد و مبرهن است که نمی توان و نباید انتظار دریافت پاسخ مناسب و لازم و نهادینه شده را در یک دوره کوتاه مدت داشت. آنچه مهم است این می باشد که مساله اصلاح الگوی مصرف به عنوان یک ضرورت قطعی و حیاتی باید در همه ی اذهان جای بگیرد و به موازات آن نهادهای الگوساز به خصوص رسانه و نهادهای آموزشی و علمی و تحقیقی به ساخت و معرفی الگوهای مناسب بپردازند. اصلاح الگوی مصرف به عنوان یک نیاز ملی باید در همه ابعاد و زمینه ها تبدیل به یک باور نهادینه شود و نمی توان آن را محدود به این دسته و یا آن دسته و یا این بخش و یا آن بخش کرد.
کشور برای این مهم نیازمند برنامه ریزی دقیق و جامع و پاسخگو است و این مهم تنها با مشارکت دادن همه نیروهای دلسوز و نهادهای ذی ربط و از درون تیم های حرفه ای بیرون می آید. [4]امام علی - ع - آن هنگام که امام حسن - ع - درسالهای جوانی قرار داشتند به ایشان فرمودند: - - همانا قلب جوان همچون زمین خالی از هر بذری است که هر چه در آن بپاشی،می پذیرد.پس من به تربیت تو پرداختم پیش از آنکه دلت سخت شود. - - [5]امام صادق - ع - در سلسله درسهای توحیدی خود برای یکی از شاگردانشان به نام مفضل با اشاره به نقش نعمت آب در زندگی می فرمایند: - - ای مفضل بدان که نان و آب،اصل معاش زندگی به شمار می روند. به حکمت ها و تدابیر نهفته در آن بنگر. نیاز آدمی به آب شدیدتر از
