بخشی از مقاله
خلاصه
زلزله یکی از مهمترین بلایای طبیعی است که در هنگام وقوع و بعد از آن می تواند خسارات قابل توجهی را بر جامعه تحمیل نماید. یکی از مهمترین خسارات ثانویه زلزله، آسیب های اجتماعی است که می بایست برای کنترل و کاهش آن قبل و بعد از بحران اقداماتی را داشته که در این پژوهش سعی برآن است که ضمن توجه به اهمیت موضوع، راهکار مناسب جهت سازماندهی گروه عملیاتی و بخش های مدیریت بحران اجتماعی با مدیریت دانایی را ارائه نموده و همچنین در این مقال جهت مدیریت هرچه بهتر بحرانهای اجتماعی ترکیب ستادی با ارائه چارت، پیشنهاد شده و الگوی مدیریتی این مهم تحت اثر زلزله نیز جهت نتیجه مطلوب ارائه گردیده است.
1. مقدمه
سیل، طوفان، رانش زمین، تندباد، گردباد، زلزله و آتش سوزی های گسترده از جمله رویدادهایی هستند که پیوسته گروه بزرگی از ساکنان روی زمین را تحت تأثیر قرار می دهند . - AGuidebook for clinicians and administrators,2004 - ایران به عنوان یکی از کشورهای زلزله خیز جهان طی 90 سال گذشته 18 زلزله با قدرت بیش از هفت ریشتر را تجربه کرده که موجب خسارت های عمده مالی، جانی، اقتصادی، اجتماعی و داغدیدگی بخش عظیمی از جامعه شده است - . - American Red Cress. Disaster services,2004 مطالعه انجام شده، بر روی آسیب دیدگان یکی از این زلزله ها در اردبیل و قائن نشان داده % 75/1 افراد 15 ساله و بالاتر % 43/3 کودکان و نوجو ان زیر 15 سال مشکلات روانی داشته اند و در این مطالعه بیشتر بازماندگان خود را نیازمند اطلاعات درست، مشاوره و دخالت روانی - اجتماعی دانسته اند.
بنابر این باید ضمن توجه به خسارات اولیه بلایای طبیعی به خسارات ثانویه آن نیز توجه داشت. در بسیاری از زلزله هایی که در جهان اتفاق افتاده، سیستم شریان های حیاتی دچار آسیب هایی جدی شده است که حیات جامعه را تهدید نمودهو گاهاً باعث بروز خسارات قابل توجهی نیز شده است که می توان به زلزله سان فرناندو در سال 1971 اشاره نمود که بیش از 80 درصد خسارات ناشی از زلزله مربوط به آتش سوزی بوده که به دلیل پارگی در خطوط لوله گاز اتفاق افتاده است.
سایر سیستم های مربوط به شریان های حیاتی نیز، هر کدام به نوبه خود دارای اهمیت خاصی است که حیات جامعه را قبل و بعد از بحران تحت الشعاع خود قرار می دهد. برخی مراکز و اماکن را باید باتوجه به حساسیت و اهمیت آنها جزو شریان های حیاتی جامعه قلمداد کرد که برای نمونه می توان به مراکز آموزشی و پرورشی در رده سنی کودکان و نوجوانان و همچنین مراکز اقدامات تأمینی و تربیتی اشاره داشت. حیات معنوی جامعه است که سلامت جامعه را تضمین می کند و باید در حوادثی مانند بلایای طبیعی، این حیات در نظر گرفته شود. اثراتی که بلایی طبیعی چون زلزله بر جامعه می گذارد به دلیل آنکه هنوز بشر نتوانسته مانند برخی از بلایای دیگر آن را خوب شناسایی نماید غیر قابل اجتناب است.
از مهمترین اثراتی که زلزله بر جامعه می گذارد و در دراز مدت موجب بروز ناهنجاری های اجتماعی می شود؛ بحران های اجتماعی است که در قالب های مختلف خود را نشان می دهد. کوکان و نوجوانان تأثیر پذیر ترین افراد جامعه هستند که در همه حالات باید مورد توجه خانواده ها و جامعه قرار گیرد. با بروز حادثه ای مانند زلزله اهمیت این مهم بیشتر می شود و باید برای کنترل آن اقدامات لازمی را به انجام رسانید که این اقدامات متناسب با چرخه مدیدیت بحران اجتماعی باید از قبل تعریف شده باشد.
پیشگاهی فرد و همکاران - 1391 - در پژوهشی با عنوان مدلسازی تعیین مناطق خطرپذیر با استفاده از مدل AHP در محیط GIS جهت مدیریت بحران شهری - مطالعه موردی: منطقه 8 شهرداری تبریز - امروزه با توجه به روند رو به رشد جمعیت و تراکم جمعیت در مناطق شهری و لزوم ایجاد مناطق امن در مجتمع های زیستی علی الخصوص در شهرهای پرجمعیت و مستعد از نظر لرزه خیزی، لزوم نگرشی همه جانبه و فراگیر به حوادث طبیعی و فجایع ناشی از بروز آنها بیش از پیش جلوه نموده است. کلان شهر تبریز به خاطر نزدیکی به گسل تبریز که یکی از فعال ترین و خطرناک ترین گسل ها در سرزمین زلزله خیز ایران می باشد.
احد نژاد روشتی و همکاران - 1390 - در پژوهشی با عنوان مکان یابی بهینه محل های اسکان موقت آسیب دیدگان ناشی از زلزله در مناطق شهری با استفاده از روش های چند معیاری و GIS مطالعه موردی شهر زنجان با توجه به اینکه اصلی ترین نیاز آسیب دیدگان ناشی از زلزله داشتن یک سرپناه می باشد و نمی توان بعد از وقوع زلزله، سریعاً مکان های مناسب برای آسیب دیدگان زلزله را تهیه دید، باید قبل از وقوع چنین بحران هایی، مکان های مناسب از نظر - دسترسی به کاربری های شهری، داشتن امنیت، دوری از مناطق مخاطره خیز و ... - را برای آسیب دیدگان زلزله را فراهم کرد.
بدین منظور پژوهش حاضر بر آن است تا مکان های بهینه اسکان موقت آسیب دیدگان از زلزله ای احتمالی را برای شهر زنجان مورد پیش بینی قرار داده و با تلفیق برنامه ریزی صحیح و علمی، مدیریت بحران زلزله را با ایجاد تسهیلات لازم جهت شناخت مکان های مناسب اسکان موقت یاری نماید؛ به طوری که در صورت وقوع سانحه زلزله، امکان برقراری سریع اردوگاه ها برای زلزله زدگان میسر گردد.
2. مدیریت بحران
مدیریت بحران از دو بخش مدیریت و بحران تشکیل شده است که پیش از هر چیز بهتر آن است تا بطور جداگانه به مفهوم مدیریت و سپس بحران بپردازیم تا بتوانیم براساس آن تعریف جامعی از مدیریت بحران ارائه نمائیم. مدیریت روحیه و هنری است که در افراد متفاوت بوده و متناسب با دانش و تجربه می تواند رخنمون یابد. گروهی مدیریت را در قالب انجام وظایفی چون برنامه ریزی، سازماندهی، هماهنگی و ... بیان کرده اند. بعضی هم مدیریت را این گونه تعریف کرده اند که : مدیریت را می توان علم و هنر متشکل و هماهنگ کردن، رهبری و کنترل فعالیت های دسته جمعی برای نیل به هدف های مطلوب، با حداکثر کارایی تعریف کرد.
عده ای دیگر هم مدیریت را حداکثر استفاده مطلوب از منابع موجود - نیروی انسانی،امکانات مالی و امکانات فیزیکی - از طریق اعمال اصول یا نظام مدیریت - برنامه ریزی، سازماندهی، هدایت و رهبری، نظارت و کنترل و هماهنگی - برای رسیدن به هدف خاص تعریف کرده اند - معمارزاده سرافرازی . - 13 : 1389 واژه بحران، معادل انگلیسی Crisis می باشد که از علوم پزشکی وارد علوم اجتماعی و اقتصادی شده است.
در پزشکی، وضعیت بحرانی به وضعیتی اطلاق می شود که ارگانیسم حیاتی دچار بی نظمی شده و به خطر افتاده است. در زمینه مسائل اجتماعی هم، زمانی که جامعه از حالت عادی خارج و دچار آشفتگی می شود، وضعیت بحرانی حاکم می گردد. لذا بحران را می توان شرایط غیر عادی دانست که در آن، مشکلات ناگهانی و غیر قابل پیش بینی پدید می آیند و در چنین شرایطی، ضوابط، هنجارها و قوانین دیگر کارساز نیستند - محمودزاده و همکاران . - 37 : 1392
بحران در حقیقت ایجاد فشار روانی - اجتماعی بزرگ و ویژه ای است که باعث در هم شکسته شدن انگاره های متعارف زندگی و واکنش های اجتماعی می شوند و با آسیب های جانی و مالی، تهدیدها، خطرها و نیازهایی تازه ای به وجود می آورد - . - Goold&Quinn , 1990 در تعریف دیگر، بحران مترادف با خطر به معنی رویداد نادر شدید در محیط زیست طبیعی یا محیط ساخته شده دست بشر به گونه ای که زندگی عادی را تحت تأثیر قرار دهد، پیامدهای ناشی از وقوع آن توجه فوری برای اتخاذ تصمیم ضروری می نماید؛ مطرح شده است - . - Wang , 1999 بنابر این می توان مدیریت بحران را چنین تعریف نمود: تلاش های هدفمند و برنامه ریزی شده که برای حفظ موقعیت مطلوب در شرایط بحرانی و به حداقل رسانیدن فشارها و آشفتگی های ایجاد شده انجام می شود و همچنین ارائه مجموعه ای از تدابیر مناسب برای مقابله با طرح، برنامه ها و بلایایی که علیه محیط در حال شکل گیری است.
3. انواع بحران، ارکان و ویژگی های آن
براساس مطالعات و پژوهش های انجام شده بحران را می توان به دو دسته عمده داخلی و خارجی تقسیم بندی نمود. بحران داخلی، به مجموعه مواردی اطلاق می شود که درون خود سیستم و محیط بوده و کاهش و نارسایی های بوجود آمده در هر یک از عوامل باعث بروز بحران می شودکه برای نمونه می توان نبود اطلاعات کافی، کاهش محصولات یا خدمات،ضعف های ساختاری، بروز نواقص و سوانح در محیط کار و ... را نام برد.
در مقابل بحران خارجی، مجموعه مواردی است که منشاء وقوع آن خارج از سیستم بوده و می توان به تخریب عمدی سیستم توسط نیروهای خارجی، نوآوری در تکنولوژی، بحران های ملی،دولتی و بین المللی، بی نظمی های حقوقی، بروز سوانح و بلایای طبیعی و ... اشاره داشت. بر حسب مدت زمان وقوع می توان بحران ها را به دو گروه زیر تقسیم بندی نمود : بحران های ناگهانی بحران های تدریجی بحران هایی که بصورت ناگهانی و یک باره بوجود می آیند و دارای اثرات فوری و ناگهانی بر محیط داخلی و بیرونی سیستم مورد تحلیل می باشد را بحران های ناگهانی می گویند و همچنین بحران هایی که از یک سری مسائل بحران خیز شروع می شوند و در طول زمان تقویت می شود و تا یک سطح آستانه ادامه و سپس بروز پیدا می کند را بحران های تدریجی یا تراکمی می نامند. مدیریت بحران مناسب می تواند تبعات و آثار سوء ناشی از یک واقعه یا حادثه را به حداقل ممکن برساند و یا کاهش دهد.
4. آسیب ها ، بحران ها و ارزیابی آسیب پذیری اجتماعی
باید باور داشت همیشه خسارت و صدمه ایجاد شده مالی نیست بلکه در برخی از موارد خسارات بوجود آمده غیر مالی و جبران ناپذیر است. مانند بلایی چون زلزله که بعد از وقوع باعث ایجاد بحران های اجتماعی می شود و مهمترین آن آسیب ها می تواند بزهکاری های اجتماعی باشد که بیشتر دامن گیر کودکان و نوجوانان می شود. هنجارهای اجتماعی ، شیوههای رفتاری معینی هستند که براساس ارزشهای اجتماعی جامعه شکل میگیرند و با رعایت آنهاست که جامعه نظام پیدا میکنند.
در اصطلاح جامعهشناسی هنجارها را » الگوی استاندارد شده رفتار و کردار « میگویند؛ این الگوها نشاندهنده رفتار ایدهآل یا مطلوب افراد جامعه است. مقررات رسمی، قوانین، احکام فقهی و شرعی، آداب و رسوم، شیوههای قومی و نظایر آن از جمله هنجارهای جامعه بهشمار میروند. از جمله آسیب های اجتماعی که برای راداف جامعه خصوصاً کودکان و نوجوانان شناسایی شده است مطابق شکل شماره 1 است که واقعه ای مانند زلزله می تواند عامل مستقیم و یا غیر مستقیم برای وجود یا تشدید آن باشد.
