بخشی از مقاله
چکیده
معماری اسلامی- ایرانی در مقایسه با گذشته در طی قرن اخیر ارزشهای پایداری خود را که امروزه یکی از بحث های اساسی در همه حوزه های علوم و همچنین در رشته معماری می باشد را از دست داده است. مسئله اصلی در این تحقیق این است که چگونه می توان از معماری سنتی ایران در معماری بهره برد، و برای طراحی بر اساس توسعه پایدار در معماری معاصر ایران استفاده کرد، و ببینیم بین معماری اسلامی - ایرانی و معماری پایدار چه رابطه ای وجود دارد. این مقاله بر آن است تا با بررسی اصول و شیوه هایی که معماری اسلامی- ایرانی در گذشته برای پایداری خود به آنها پایبند بوده و این اصول را پس از قرن ها تجربه بدست آورده اند را بر شمارد و آنها را در معماری معاصر بکار گیرد.
البته نه به همان شکل و غالب گذشته بلکه با رجوع به مفاهیم بنیادی ادوار گذشته این معماری و الهام از آنها به بنیان ها و ارزشهای پایدار آن دست یابد. و در کنار شناخت و درک اقتضائات زمانه از آن در فرآیند خلق فضا و عملکردهای نو در معماری بهره برد. بر اساس نتایج این تحقیق دست یابی به فضاهای مطلوب با هدفی والا و پایدار در معماری و تحقق هویت اسلامی و فرهنگ اصیل ایرانی از طریق رعایت معیارهای معماری اسلامی- ایرانی گذشته ایران، احترام به سنتها، پیوند با طبیعت و در عین حال بهره گیری از فناوری های نوین امکان پذیر است.
روش تحقیق این مقاله توصیفی- تحلیلی است، و در ابتدا به تعاریف پایداری، توسعه پایدار، معماری پایدار، اهداف و اصول معماری پایدار، طراحی پایدار، اصول معماری اسلامی- ایرانی، ارتباط معماری اسلامی- ایرانی و پایداری و سپس یک نمونه موردی از خانه های کویری ایران را برای اثبات پایداری معماری اسلامی- ایرانی از دهها نمونه موجود را آورده ام که بارزترین شکل ابنیه سنتی به گونه همساز با اقلیم است که در مناطق گرم وخشک به صورت حیات مرکزی و کاملا درون گرا ساخته شده است.
مقدمه
معماری سلامی- ایرانی با آن پشتوانه و غنای فرهنگی و تجربیات با ارزشی که هنرمندان گذشته در سایه تمدن کهن و غنی و به دنبال آن آمدن دین اسلام به این سرزمین و اثرگذاری بی چون و چرای اسلام بر روی آثار هنرمند ایرانی و رسیدن آنها به یک بینش و طرح منسجم برای طراحی هر بنایی و خلق آثار بزرگی که هنوز در جهان حرف برای گفتن دارند، و معماری پایدار که امروزه بحث روز در این رشته می باشد را در دل خود داشت، امروزه از آن صفت خود فاصله گرفته و در دوره مدرنیته و انقلاب صنعتی رو به ضعف نهاد.و شاهد طراحی و اجرای ساختمان هایی بی هویت و به تقلید از غرب در ایران شدیم. امیدواریم با ارتباط مستقیمی که معماری سنتی و اسلامی- ایرانی با معماری پایدار دارد دوباره بتوانیم میراث گذشته را احیاء کنیم و در ساختمان های امروزی بکار گیریم.
-1 پایداری
مفهوم پایداری در فرهنگ های گوناگون دارای معانی متفاوتی است ولی آن چه می توان در مورد آن به صراحت می توان گفت این است که پایداری دو جنبه دارد، انسان و طبیعت و در واقع محل تلاقی میان امیال و آرزوهای انسانی و تفویق و برتری طبیعت است. مفهوم پایداری خواستار موازنه شایسته و دقیق بین نیازهای امروز و نیازهای فردا و همچنین بین انگیزه های خصوصی و اقدامات عمومی در تنگنای حرص و ترحم اجتماعی افراد و همدردی اجتماعی می باشد - پورجعفر و همکاران،194،. - 1389 دهخدا پایداری را به معنای - - بادوام و ماندنی - - میداند - دهخدا،. - 1345 اما وجه مشترک در میان تمامی تعاریف متعددی که از پایداری و توسعه پایدار ارائه گردیده حفظ محیط زیست انسان به عنوان بستر توسعه است که این امر در قبال ارتباط متقابل میان سه رکن اساسی توسعه پایدار یعنی اقتصادی،اجتماعی،زیست محیطی جامعه عمل خواهد پوشید.
پایداری ریشه در سه چیز دارد،طبیعت، اخلاق، سنت و مسائل اقتصادی. اولین مفهوم پایداری،اصول پایدار حفاظت و نگهداری همساز با طبیعت است. دومین مفهوم پایداری، منطقه گرایی و بوم گرایی است یا مفهومی است که نشان میدهد افراد در مجموعه هایی هستند که تکنولوژی آینده ساز و آینده نگر باید بر اساس الگوهای بومی و منطقه ای عمل کند. سومین مفهوم وابسته به اخلاق است، رویکردی که علاوه بر عدم تحمل تخریب و ضایعه بر محیط پیرامونی از تواناییهای نسلهای آینده در برآوردن نیازهایشان نمی کاهد - مطلبی،. - 1386
-2 تعریف توسعه پایدار
توسعه پایدار توسعه ای است که علاوه بر توسعه و تعالی زندگی نسل حاضر به حمایت از نسلهای آتی نیز عنایت دارد و بر اساس آن، شرایط انسانی و وضعیت محیطی و اکوسیستمی به طور همزمان مورد توجه قرار می گیرد. توسعه پایدار بر فلسفه پایداری ابتنا دارد. پایداری به توانایی سیستم برای کارکرد در آینده نامحدود اطلاق می شود و وضعیتی است که در آن وضعیت، مطلوبیت و امکانات موجود در طول زمان کاهش نمی یابد و منابعی که سیستم برای فعالیتهای خود به آنها وابسته است رو به ضعف نمی گذارد توسعه پایدار نیز مجموعه اقداماتی است که با توجه به فلسفه پایداری هدایت می شود.
در این نوع از توسعه، اقدامات و فعالیتها به طور مداوم از منظر اصول پایداری بررسی می شود و مورد تجدید نظر قرار می گیرد، به نحوی که برای خیر جمعی جامعه و حفاظت از منابع، به گونه ای عالمانه و آگاهانه تصمیم گیری و برنامه ریزی شود و تصمیمات متخذه به مرحله اجرا در آید. توسعه پایدار بر یکپارچگی اقتصادی - محیطی، حفاظت محیطی، تعهد بین نسلها و عدالت درون نسلی و بین نسلی، کیفیت زندگی و مشارکت آحاد جامعه در فرایند توسعه ابتنا دارد و زمانی عینیت می یابد که اولا کیفیت زندگی انسان را بهبود بخشد و ثانیا قابلیت زیست کره زمین را حفظ کند - زاهدی،12،. - 1390
-3 معماری پایدار
معماری پایدار را شاید بتوان یکی از جریان های مهم معاصر به حساب آورد که عکس العملی منطقی در برابر مسائل و مشکلات عصر صنعت به شمار می رود. برای مثال، 50 درصد از ذخایر سوختی در ساختمان ها مصرف می شود که این به نوبه خود منجر به بحران های زیست محیطی شده و خواهد شد. بنابراین، ضرورت ایجاد و توسعه هر چه بیشتر مقوله پایداری در معماری بخوبی قابل مشاهده است. معماری پایدار، مانند سایر مقولات معماری، دارای اصول و قواعد خاص خود است و این سه مرحله را در بر می گیرد:
-1صرفه جویی در منابع
-2 طراحی برای بازگشت به چرخه زندگی
-3 طراحی برای انسان. شناخت و مطالعه این تدابیر، معمار را به درک بیشتر از محیطی که باید طراحی آن را انجام دهد می رساند.
1-3 اهداف معماری پایدار اهمیت دادن به زندگی انسانها و حفظ و نگهداری از آنها در حال و آینده، کاربرد مصالحی که چه در هنگام تولید و یا کاربری و حتی تخریب با محیط خود همگن و پایدار باشند. حداقل استفاده از انرژی های سوختی و حداکثر بکارگیری انرژی های طبیعی، حداقل تخریب محیط زیست، بهبود فیزیکی و روانی زندگی انسان ها و کلیه موجودات زنده در هماهنگی با محیط طبیعی از اهداف معماری پایدار می باشد.
2-3 اصول معماری پایدار اصولی که باید رعایت شود تا یک معماری در زمره بناهای پایدار طبقه بندی شود به شرح ذیل است:
-1حفظ انرژی
-2 هماهنگی با اقلیم
-3 کاهش استفاده از منابع جدید
-4 برآوردن نیازهای ساکنان
-5 هماهنگی با سایت
- 6 کل گرایی - تمام اصول معماری پایدار باید در یک پروسه کامل که منجر به ساخته شدن محیط سالم می شود، تجسم یابد - - قیاسوند، 1378،. - 4
-4 طراحی پایدار
طراحی پایدار باید سه اصل زیبایی، استحکام و کارایی را با خود داشته باشد. به طور خلاصه راهبردها و راهکارهای طراحی پایدار عبارتند از:
.1 استفاده از منابع طبیعی در ساخت، نماسازی و مبلمان ساختمان ها.
2. استفاده از منابع طبیعی در روشنایی و تهویه ساختمان ها.
3. مدیریت و نظارت مداوم بر سیستم های مکانیکی تهویه هوا و تهویه مطبوع.
4. تداوم و پیگیری در نظارت داخلی بنا و حفاظت.
5. کنترل و تسلط ساکنان بر محیط داخلی از لحاظ استفاده از نور و تهویه طبیعی.
6. واقع شدن در محلی که کیفیت هوای آزاد عالی باشد.
7. طراحی ساختمان به صورتی که محیط داخلی دچار غلظت هوا نشود.
8. استفاده از نما ومصالح که درصد بازتاب مناسب دارند.
-5معماری اسلامی- ایرانی
در معماری گذشته علی رغم فراز و نشیب های بسیار توجه به اشتراکی مداوم مشهود است. بدین ترتیب که در شهرها و روستاهای ایران تا قرن پیش فرهنگ حاکم بر معماری ایجاب می کرد که حتما در ساختمان جدید اعم از خانه و مدرسه و مسجد و بازار و آب انبار و غیره از الگوها و قالب های موجود در زمینه تکنیک، مصالح، عملکرد، هندسه و تزئینات و غیره استفاده شود، و حوزه عمل معمار و سازنده بیشتر چگونگی ترکیب عناصر موجود بوده تا دستکاری آنها.
در چنین فرهنگی کار معمار کاملا معلوم و نحوء استفاده وی از این الگوها کاملا مشخص بوده. بدین ترتیب برای هر معمار عناصر کاملا آشنایی برای طراحی آماده شده بوده که با توجه به موقعیت مکانی و توان مالی از آنها استفاده می کرد، پس معماری گذشته همچون گنجینه ای لایزال از امکانات معمارانه بوده که هر معمار با توجه به خلاقیت و دانش و تجربه علمی خود می توانست از آن بهره برداری کند. به طور خلاصه هنرمندان گذشته ها می دانستند که - از چه چیز - ، - چه مقدار - و - در کجا - استفاده کنند. بدین سان تداوم فرهنگ معماری حفظ می شود و زنجیره پیوسته فرهنگ ملی از هم نمی گسست - صارمی و رادمرد،1376،. - 12این معماری با چنین ویژگی هایی دارای اصولی می باشد که مرحوم پیرنیا آن را در پنج اصل ذیل بیان نموده است.
-1درونگرایی
-2 پرهیز از بیهودگی
-3 مردم واری
-4 خود بسندگی
-5 نیارش در خصوص تعریف هر یک از اصول فوق می توان به صورت خلاصه چنین بیان کرد که درونگرایی مفهومی است که به صورت یک اصل در معماری ایران وجود داشته و با حضوری آشکار،به صورتهای متنوع، قابل درک و مشاهده است. معماران ایرانی با طراحی قسمتهای مختلف ساختمان در گرداگرد یک یا چند میان سرا، ساختمان را از جهان بیرون جدا می کردند و تنها یک هشتی این دو را به هم پیوند می داد. در اقلیم گرم و خشک، خانه های درونگرا همچون بهشتی در دل کویر هستند. البته با توجه به شرایط اقلیمی معماری های برونگرا نیز وجود دارد. پرهیز از بیهودگی نیز اصلی در معماری پیش از اسلام در ایران بوده و در معماری پس از اسلام نیز بر آن تاکید شده است و به مفهوم استفاده درست از مصالح و کاربرد آن است.
مردم واری به معنای رعایت تناسب میان اندام های ساختمانی با اندام های انسان و توجه به نیازهای او در کار ساختمان سازی است. از اصول دیگر در معماری ایران خودبسندگی می باشد، بدین معنی که سازندگان سعی کرده اند مصالح مورد نیاز را از نزدیکترین مکان ها و با ارزانترین بها بدست آورند - استفاده از مصالح بوم آورد - . نیارش واژه ای مرتبط با دانش ایستایی، فن ساختمان و مصالح شناسی است. آنچه از سطور فوق بر می آید معماری سنتی ایران همواره در دوره های مختلف اصول خود را در جهت توسعه و پایدار نمودن خود حفظ نموده است. این معماری ظرف زندگی را در بستر طبیعت بوجود آورده است و همواره خود را وام دار آن می داند - پیرنیا،1380 ،26الی . - 36
-6 ارتباط معماری ایرانی-اسلامی و پایداری
با توجه به تعریفی که از پایداری ارائه شد، این نگرش بر سه پایه استوار است: اجتماعیٍ، اقتصادی و زیست محیطی. که نگاه اجمالی به دین مبین اسلام بیانگر رابطه مسالمت آمیز انسان با طبیعت می باشد. در جهان بینی اسلامی، توجه به انسان جایگاه والایی دارد تا جایی که از آن به عنوان تجلی حق بر روی زمین و خلیفه االله یاد می شود. پایداری را می توان عکس العملی نسبت به مداخلات نا صحیح انسان دانست بطوریکه وجود انسان آگاه نسبت به محیط اطراف و نیازهای نسلهای آینده و خطرات تهدید کننده ی آنها از مهمترین ملزومات جهت دستیابی به اهداف توسعه پایدار است.
این انسان را می توان انسان پایدار نامید - یونسی ملردی، اسدی ملردی، . - 1390 دکتر نقی زاده در کتاب معماری و شهرسازی اسلامی صفات انسان پایدار را اینگونه بیان می کند: ایمانگرایی، گرایش به اخلاق معنوی، آگاهی، تبعیت از قول احسن، سعه صدر، دقت در انتخاب الگو، همزیستی با طبیعت، احساس مساوات و احتراز از تباهی و افزون خواهی و ... - گودرزی و گلچین، . - 1390 در گذشته درآمیختگی علم و عمل، صناعت و حکمت، دین باوری و سلوک و حصول اخلاق چنان بود که هیچگاه نمی توان از فن و صناعت بکار رفته در آثار سخن گفت بدون آنکه جانمایه های اعتقادی و بینشی و ارزش های الهی و الهام دهنده به آنان را در نظر نداشت و انکار نمود.
در بناهای گذشته باید به دنبال رابطه معنوی باشیم چون تعریف از معمار امروز و دیروز بسیار متفاوت است، معمار گذشته به وسیله کسب فضایل معمار می شده است.به تعبیر دیگر می توان گفت هر آنچه را که زیبایی و شکوه در هنر گذشتگان در می یابیم، نتیجه حلول معنویت و باورهای دینی و اتصال با حقیقت است، و برای اتصال مواظبتی درخور و شایسته داشته اند - ندیمی،471،. - 1374 تبلور این مفاهیم در بنا با چشم سر قابل دیدن نیست ولی به هر حال شاید بتوان با ارائه بعضی مفاهیم دینی که ملموس ترند به آن جانمایه اعتقادی نزدیک شد. معماری اسلامی - ایرانی که با توجه به نیازهای واقعی و فطری انسان شکل گرفته است همه جانبه نگر می باشد.
اصول معماری اسلامی-ایرانی که مفاهیم و اصول آن از دیر باز وجود داشته، با نگاهی به آن می توان اصول پایداری را استخراج کرد و به کمک آن جامعه ای پر از انسان های پایدار ساخت که نهایتا معماری پایدار نیز از آن حاصل می شود. -7 رابطه اصول معماری پایدار با اصول معماری اسلامی-ایرانی با توجه به اصول معماری پایدار و همچنین مقایسه با پنج اصل معماری اسلامی -ایرانی به گفته دکتر پیرنیا در کتاب سبک شناسی معماری، نتیجه می شود که معماری پایدار و یا معماری همساز با اقلیم در بدنه معماری سنتی ایران مشهود و نمایان بوده و توجه به مسئله پایداری در بناهای ایرانی رعایت شده است. مطابق باورهای یعقوب دانشدوست، آنچه از اصول معماری ایرانی بر می آید این است که معماری ایرانی یک معماری خوانا و بدون ابهام است و پویایی و حرکت و هماهنگی میان فرم و عملکرد و سازه با طرح معماری برقرار است و از همه مهمتر منطبق با فرهنگ و اقلیم است - افشارنادری، . - 1314
-8 راحلهای طراحی معماری اسلامی-ایرانی برای طراحی بر اساس پایداری در خانه های کویری
ابنیه سازان سنتی با استفاده از مصالح بومی و طبیعی در مقابل اقلیم گرم وخشک، که دارای گرما، خشکی هوا، رطوبت و بارندگی بسیار کم، پوشش گیاهی بسیار کم و بادهای توام با گردو غبار است مقابله کرده اند. جهت فراهم نمودن شرایط آسایش بهینه از عوامل اقلیمی همیشه مساله اساسی و مهم در طراحی و اجرا بوده است . جهت ساختمان، سمت باد مطلوب و نامطلوب، نوسان درجه حرارت در طی شبانه روز و دسترسی به آب و گیاه و زمین مناسب همیشه نقش تعیین کننده ای در شکل و خصوصیت بنا داشته است - قبادیان، . - 1387
