بخشی از مقاله
بررسی اصول زیبایی شناسی در معماری خانه های سنتی ایرانی (نمونه موردی: خانه های تاریخی شهر قزوین)
چکیده
زیباییشناسی شاخهای از فلسفه است و در رابطه با تحلیل مفاهیم و راهحل مسائلی بحث میکند که از تامل در خصوص موضوعات ادراک زیباییشناسی برمی خیزد. در ادوار مختلف تاریخی اندیشمندان زیادی درباره زیبایی شناسی نظریه داده اند و نیز به تعریف زیبایی پرداخته اند که با توجه به نکات به دست آمده از هر یک از تعاریف؛ عناصر اصلی تعریف زیبایی استخراج شده است. اصولی همانند تناسب، توازن، تقارن، نظم و ترتیب و ... . از طرفی در کلام بزرگان عرصه معماری عوامل متعددی که بر شناخت الگوهای فضایی و درک زیبایی شناسی موثر است، آورده شده است. بر این اساس دریافت زیبایی در سه مرتبه صورت می گیرد: زیبایی شناسی که دارای توازن و هماهنگی باشد و بیننده به طور ناخودآگاه ویژگی هایی همچون نظم وترتیب، توازن وتناسب را از آن دریافت کرده و زیبایی آن را حس کند.چنین پیام هایی قائده مند و دارای نظم هستند؛ پیام های پیچیده ای که به طور مستقیم قابل دریافت نیستند. در این پیام ها فرآیند ساخت سوپرنشانه ها انجام می گیرد به طوری که رضایت خاطر را به همراه دارند و سوم بخش هایی از مغز می توانند نسبت به محرک های خارجی بدون دخالت ضمیر خودآگاه واکنش نشان دهند. ف
شهر قزوین ک ه از شهرهای مهم و تاریخی ایران بوده و در مسیر جاده ابریشم قرار داشته است، همچنین در دوره صفویه به عنوان پایتخت انتخاب شده و همواره مورد توجه خاص گذشتگان بوده، معماری نغز و بی نظیری در بناهای آن صورت گرفته است. در دوره قاجاریه نیز خانههای زیادی در این شهر ساخته شده که هریک دارای اهمیت تاریخی و معماری زیادی می باشند. در راستای پاسخگویی به سوالاتی از قبیل اینکه: آیا در معماری خانههای سنتی ایرانی اصول زیبایی شناسی مدنظر قرار میگرفته اند؟ یا اینکه کدامیک از عناصر شکلدهنده زیبایی در شکل گیری فضاهای خانه های سنتی شهر قزوین به کار گرفته شده اند؟ اصول زیبایی شناسی مستخرج از تعاریف اندیشمندان در ده نمونه از خانه های سنتی شهر قزوین مورد بررسی قرار گرفته است که سه نمونه از آنها به عنوان شاهد در اینجا آورده شده است. نتایج حاصل از بررسیها نشان دهنده این موضوع است که تناسبات هندسی، تناسبات فضایی باز و بسته و تناسب در قرارگیری فضاها، همچنین سلسله مراتب در قسمت ورودی خانه ها، و نیز از ورودی تا فضاهای داخلی، وجود تقارن و ... در همه نمونه ها وجود دارد و این مطلب توجه خاص معماران ایرانی به اصول زیبایی شناسی را نشان می دهد.
روش مورد استفاده در این پژوهش تفسیری- تاریخی بوده و تحلیلهای مربوط به بناها با روش استدلال منطقی صورت گرفته است.
کلمات کلیدی: زیبایی شناسی، خانههای سنتی، شهر قزوین.
مقدمه
عوامل روانی و اجتماعی بر ادراک ما اثرات مهمی به جای می گذارند. مفهوم زیبایی در طول زمان تغییرات زیادی داشته است. بیشتر از دو هزار سال است که زیبایی در تعاریف اندیشمندان آمده و ثبت شده است. افلاطون به دو نوع زیبایی معتقد بوده است: زیبایی طبیعت و موجودات زنده و دوم زیبایی هندسه، خط و دایره. زیبایی طبیعت نسبی و زیبایی هندسی مطلق است. در تعریف ویتروویوس از زیبایی نیز، زیبایی چیزی است که تقارن اجزاء آن به درستی حساب شده است و منظور وی از تقارن چیزی است که امروزه ما آن را تناسب می نامیم. از سویی در معماری سنتی ایران نیز تناسبات مدنظر قرار می گرفته است و در واقع یکی از اصول معماری ایرانی به گفته پیرنیا مردم واری است که به معنای طراحی فضاهای ساختمان مبنی بر تناسبات بدن انسان می باشد. در طراحی فضاهای معماری علاوه بر تناسبات ویژگیهای دیگری نظیر تقارن، سلسله مراتب، توازن، نظم و ترتیب، هماهنگی اجزاء، و ... نیز دیده می شود که از اصول زیبایی در معماری هستند. در این مقاله ابتدا نظر اندیشمندان مختلف در باب زیبایی مورد بررسی قرار گرفته و اصول به کارگرفته شده در تعریف زیبایی استخراج شده و در سه نمونه از خانه های سنتی شهر قزوین مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته اند.
اهداف تحقیق:
· شناسایی مولفه های زیبایی ساز در معماری سنتی.
• بررسی مولفه ها(اصول) زیبایی در نمونه هایی از خانه های سنتی ایرانی در شهر قزوین.
پرسشهای تحقیق:
در راستای نیل به هدف بررسی اصول زیبایی شناسی در معماری خانه های تاریخی ایران پاسخ به سوالات زیر ضروری مینمایند:
· مفهوم زیبایی و اصل آن در کلام اندیشمندان زیبایی و در معماری چیست؟
· آیا اصول زیبایی در معماری خانه های سنتی ایرانی دیده می شوند؟
· کاربرد اصول زیبایی در معماری خانه های تاریخی چه نتایجی را به دنبال داشته است؟ ×
زیبایی و زیبایی شناسی:
زیبایی شناسی شاخه ای از فلسفه است که از تحلیل مفاهیم و راه حل مسائلی بحث می کند که از تامل در خصوص موضوعات ادراک از زیبایی شناسی بر میخیزد.(بیردزلی و هاسپرس،73،.(1387 یکی از نخستین نظریهپردازان قلمرو هنر و ادبیات افلاطون است. وی سودمندی و تناسب را از جمله معیارهایی می داند که برای تشخیص و تعریف زیبایی هنری ضرورت دارد و چیزی را زیبا می داند که به هماهنگی روح و جسم کمک کند. او میگوید: زیبا آن چیزی است که مفید باشد و هرچه زیان آور باشد زشت است.(هگل،13،.(1363 دومین فیلسوف و نظریه پرداز زیبایی شناسی ارسطو می باشد.او نظریه خود را در فن شعر و دیگر آثار خویش توضیح داده است. شناخت ما از زیبایی شناسی ارسطو عمدتا مبتنی بر مجموعه کوچکی از یادداشتهای درسی اوست که به نام POETICS فن شعر یا بوطیقا( یا به طور صحیحتر فلسفه هنر) به دست ما رسیده است و محتملا حدود347-342 ق.م نوشته شده و بعدها اندکی نیز به آن افزوده شده است. در ادوار تاریخی اندیشمندان زیادی درباره زیبایی و زیبایی شناسی نظریاتی را ارائه داده اند که برخی از نظریات در جداول زیر گردآوری شده است:
اصول زیبایی شناسی در کلام اندیشمندان:
براساس تعاریف مستخرج از منابع مطالعه شدهژزب برخی اصول به کار رفته در کلام اندیشمندان به منظور تعریف زیبایی مکررا استفاده شده است که این اصول به عنوان اصول اصلی زیبایی استخراج شده و تعداد تکرار آنها در جدول زیر آورده شده است:
معماری خانه های سنتی ایرانی:
معماری نماد تمدن و فرهنگ یک جامعه است و نشان دهنده بلوغ فکری و روحی یک جامعه می باشد. واژه معماری بیش از هر بنای دیگر به مسکن تعلق دارد و هر تعریف یا خصوصیتی داشته باشیم تجسم آن قبل از هر جای دیگر در مسکن دیده می شود.(آراسته،1389، .(6 امروز دیگر خانه یک مکان نیست، یک فضاست خالی از معنا. همانگونه که پدیده جدای از عملکرد و معنایش قابل تصور نیست فضا چون سایر پدیده ها از این قاعده مستثنا نیست. زمانی میتوانیم فضایی را شناخته و از آن استفاده کنیم که معنای نمادین، فرهنگی و اجتماعی آن را بدانیم. در صورت عدم درک آن معنا فضا را به درستی نفهمیده و یا در آن احساس راحتی نخواهیم کرد.کالبد مسکن امروزی دیگر بیان زیبایی شناسانه ندارد این مهم را می توان با مقایسه اجزا و فضای مسکن سنتی به خانه های جدید به خوبی درک کرد.(همان،8،.(1389 واژه سکونت به معنای اقامت کردن و سکنی گزیدن بوده و در ادبیات ما معنای آرامش و تسکین را دربر دارد. معنای این واژه در لغتنامه دهخدا اقامت و آرامش و سکون است.سکونت مفهومی گسترده تر از مسکن داشته و مجموعه ای از فعالیتهای فردی-جمعی از یک سو و فعالیتهای اجتماعی- اقتصادی از سوی دیگر در بر دارد(همان،.(11 براساس گفته های مرحوم پیرنیا معماری ایرانی دارای پنج اصل می باشد: مردم واری، پرهیز از بیهودگی، نیارش، خودبسندگی، درونگرایی. رعایت هر یک از اصول ذکر شده توسط استاد پیرنیا ملزم بر به کارگیری اصولی میباشد که از جمله آنها می توان به مردم واری اشاره کرد. مردم واری یعنی داشتن مقیاس انسانی و رعایت تناسبات اندام انسانی با اندام های ساختمان و توجه به نیازهای او در کارهای ساختمانی. رعایت این مسئله در معماری ملزم به کارگیری اطلاعات مربوط به تناسبات اندام انسانی و یا تناسبات مبلمان به کار گرفته شده توسط افراد در آن مقطع زمانی می باشد. ×
بررسی اصول زیبایی شناسی در معماری خانه های سنتی شهر قزوین:
شهر قزوین که از شهرهای تاریخی و با سابقه درخشانی در زمینه معماری می باشد. در شهر قزوین بناهای تاریخی متعلق به ادوار مختلف تاریخی وجود دارد. خانه های تاریخی شهر قزوین اغلب متعلق به دوره قاجار میباشند. خانه های ساخته شده در این ادوار به دلیل همزمانی تغییرات عمده در فرهنگ و معماری ایرانی دارای اصولی مشابه اصول معماری اروپایی هستند. اصولی که در نظر اندیشمندان به عنوان اصول زیبایی آورده شده اند از تعاریف استخراج شده و در سه نمونه از خانه های تاریخی شهر قزوین که متعلق به دوران تغییر فرهنگ در ایران هستند مورد بررسی قرار گرفته اند. خانه امینیها، خانه بهروزی، خانه امام جمعه شهیدی از جمله خانه های تاریخی شهر قزوین هستند که در این مقاله اصول زیبایی از جمله هندسه در پلان و نمای داخلی حیاطها، نظم و ترتیب در پلان، سلسله مراتب در پلان، تقارن در پلان و نما_مقطع، توازن و ریتم در آنها مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته اند.
