بخشی از مقاله
چکیده
قرارگیری قم در مرکز ایران و در تقاطع شاهراه های شمالی- جنوبی و شرقی- غربی کشور، از روزگاران گذشته تا به امروز موقعیتی ممتاز برای این ناحیه، راهها و بناهای وابسته به آنها ایجاد نموده است. در واقع می توان قم را مرکز مسیرهایی دانست که به صورت شعاعی شبکه ای از شهرهای مهم و پایتخت های دولت های حاکم در قرون مختلف را به هم پیوند می داده است.رونق و توسعه شهرها در هر دوره سبب رونق برخی راهها و یا حتی متروک شدن آنها در برحه هایی از زمان بوده است.در این مقاله بر مبنای روش کتابخانه ای به بررسی راهها و مسیرهای تاریخی در ناحیه قم خصوصا در برحه زمانی حکومت سلجقویان پرداخته ایم. رشد و توسعه ناحیه قم در دوران آل بویه و پس از آن در دوره سلجوقیان و توسعه شهرهای مهم و شیعه نشین این دوره ها نظیر ری، اصفهان، ساوه، آوه و کرج ابودلف مجموعه ای از محور های مواصالتی پررونق و بناهای متعدد وابسته به آنها نظیر کاروانسراها را سبب گردیده است.
واژگان کلیدی: معماری،راه،کاروانسرا،قم،سلجوقیان
.1مقدمه
موقعیت راهها ،میزان اهمیت شهرهای مبدا و مقصد، توجه سران و حاکمان به هریک از راهها همواره بر موقعیت قرارگیری کاروانسراها، مقیاس و ابعاد بنا و حتی میزان تزئینات بنا تاثیرگذار بوده است. پس از شرح موقعیت استان قم و راههای تاریخی این ناحیه فهرستی از بناهای وابسته به این راهها ارائه می نماییم.گفتنی است قلمرو مکانی پژوهش راههای تاریخی قم به قزوین،تهران - ری - ،خراسان و اصفهان را شامل می شود.
.2بستر جغرافیایی قم
استان قم با وسعت تقریبی 11240 کیلومتر مربع در موقعیت 34°39°00°° 50°56°00°° قرار گرفته است. این استان با یک شهرستان، چهار بخش، 9 دهستان و 292 روستا به جهت همجواری با کویر مرکزی از آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی برخوردار است. پنج بخش آن عبارت اند از: جعفرآباد، خلجستان، مرکزی، سلفچگان و کهک میباشد - تصویر. - 1 دریاچه حوض سلطان در استان قم و چهل کیلومتری شهر قم واقع شده است - میراث فرهنگی استان قم 1383،. - 5
.3راه های کاروانرو
پس از شرح راههای باستانی و کهن ایران سعی می نماییم موقعیت قم خصوصا کاروانسراهای انتخابی را نسبت به این راه ها را ردیابی نماییم. با توجه به قلمرو زمانی پژوهش، بررسی به دوره اسالمی محدود می گردد که بر اساس منابع تاریخی مورد استناداین پژوهش در دو دسته قلمرو زمانی: سده های نخستین دوره اسالمی و سده های میانی دوره اسالمی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
.1-3 شاهراه های ایران در سده های نخستین دوره اسالمی
در میان راه های ایران از روزگاران بسیار کهن، دو شاهراه بزرگ مشهور بوده است که تاکنون هم با جزئی تغییر مسیر و موقعیت، امتیاز خود را از دست نداده اند. یکی شاهراه خراسان و دیگری شاهراه فارس. طبق قول پیرنیا شاهراه خراسان در اوایل اسالم از میان جبال و ری -مناطق شیعه نشین- و شاهراه فارس از مناطقی که غالب مردم آن سنی بوده اند گذر می نمود - پیرنیا1370،. - 95 در ادامه جهت روشن شدن موضوع اصلی پژوهش به شرح شاهراه های ذکر شده پرداخته و موقعیت قم و کاروانسراهای مدنظر پژوهش را پیگیری می نماییم.
.1-1-3 شاهراه خراسان
این شاهراه بزرگ که روزگاری تیسفون را به مرو می پیوسته، پس از اسالم فقط سر منزل آن از تیسفون به بغداد منتقل شده و در خاک ایران درست مانند روزگار ساسانیان از دروازه فالت - میان قصر شیرین و ایالم کنونی - می گذشته و شهرهای بزرگی مانند همدان، ری و قومش را پشت سر گذاشته و به نیشابور می رسیده است - تصویر. - 2 در خاک خراسان عالوه بر مرو به بلخ،هرات و سیستان نیز می رفته است - پیرنیا1370،. - 98اصطخری درکتاب مسالک الممالک 346 - ق - در توضیح شاهراه خراسان در دیار کوهستان یا جبال، حین شرح مسیر راههای همدان به شهرهای اطراف این گونه آورده است که:"از همدان تا ساوه سی فرسنگ و از ساوه تا قم دوازده فرسنگ، از قم تا کاشان دوازده فرسنگ...".
