بخشی از مقاله
چکیده
مسجد جامع یزد درخشانترین بنای این شهر است که بدون تردید یکی از شاهکارهای بدیع معماری مساجد ایران به شمار میآید. در این مسجد تغییرات زیادی در تاریخ، متناسب با زمان خود انجام گرفته است. این مسجد دارای تزیینات متنوع و منحصربهفردی است که همین امر باعث تمایز آن با دیگر مساجد ایران شده است. مطالعات زیادی در مورد مسجد جامع یزد و اهمیت آن مشاهده میکنیم که اغلب این مطالعات در رابطه با قدیمیترین عناصر معماری موجود، تاریخ یابی، تشخیص تحولات در ادوار مختلف مسجد، تزیینات کتیبهها و خطوط بوده است؛ اما تاکنون درزمینه قفلشدن نقوش و عناصر، چگونگی کنار هم قرار گرفتن عناصر، کیفیت بصری آنها در مفهوم نمادین و فلسفی بهمنظور تأثیرگذاری روانی بر نیایشگر و تقویت حس وحدانیت مطالعاتی صورت نگرفته است. علاوه بر این ترکیب این نقوش و درگیری آنها با هم قفلهای بینظیری را پدید میآورند که به لحاظ زیباشناسی حائز اهمیت میباشند که این موضوع از دیدها پوشیده مانده است.
روش انجام این تحقیق، کتابخانهای و میدانی است. پس از حضور در محل و مشاهده آرایههای معماری مسجد جامع، از نزدیک و همچنین تهیه تصویر با دوربین دیجیتال و بزرگنمایی، برای شناخت دقیق قفلها بکار رفته و همچنین فنون ساخت قفلها، چگونگی شکل گیری تناسب بین حروف و کلمات، نحوه طراحی، ترکیب طرح و مصالح بهکاررفته بهعنوان عامل بصری تأثیرگذار هم ازنظر مفهومی و هم بصری در قالب تصویر مورد بررسی و آنالیز قرار میگیرد؛ که نتیجه این مطالعات در مقاله مورد تحلیل قرارگرفته است. بخشی از نتایج این پژوهش، شناختن قفل ها، بررسی هدف استفاده از قفل در کیفیت بصری تزیینات و دستهبندی آنها بر اساس تکنیکهای مختلف است. مجموع این دستاوردها میتواند دستمایه هنرمندان معاصر قرار گیرد و در روند فعالیتهای پژوهشگران آینده تأثیرگذار باشد.
-1 مقدمه
تزیینات همواره یکی از ارکان معماری ایران بوده و در ارزشگذاری آن از اهمیت ویژهای برخوردار است هنر ایران در دوره اسلامی از نقوش تزیینی جداییناپذیر است اما تزیینات در دورههای مختلف یا کمرنگتر شدند یا پررنگتر و بهصورت وسیعی بکار رفته اند. در میان اینهمه تزیینات و نقوش هندسی بهخصوص در کاشیکاری، اصلی به نام قفل و بستن این نقوش هندسی وجود دارد که کمرنگ مانده و به آنها توجهی نشده است. برای مثال در مسجد جامع یزد موارد سبک معماری، سابقه تاریخی، تاریخ کتیبهها، نوع نوشتهها و تزیینات دیگر را در نوشتهها و مقالات میتوان مشاهده کرد ولی نشانی از قفل بهعنوان عنصر بصری در تزیینات در نوشتهها را نمیتوان دید.
دلیل آن را میتوان بیتوجهی پژوهشگران به مفاهیم نمادین و صوری دانست. یا به این دلیل که این عنصر بصری کوچک است و جزئی از گرهها محسوب میشود و یا درون تزیینات دیگر مثل کتیبهها جای گرفته به همین خاطر به آن توجهی نشده و پژوهشگران آن را بهعنوان عنصر مستقل در نظر نگرفتهاند..[1] مسجد جامع یزد یکی از نمونههای شاخص بکار گیری »قفل« در تزیینات کاشی است. تنوع، تداوم، تکامل نقوش بهجای مانده از دورههای پیش و هم سویی این نقوش با اعتقادات مذهبی ما، جنس استفادهشده و چگونه قفل شدن این اجزا بر سطح دیوارها از ویژگیهایی است که ما را جذب می کند که نهتنها عناصر تزیینی بلکه به غنای تصویری، زیبایی، مفاهیم نمادین و مبانی نظری نیز توجه کنیم و آنها را بهتر بشناسیم.
به گفته رنه کنون: »رمزها ارزشهای ویژهی خود را حفظ میکنند و از راه تزیین در جای خود ماندگار میماند« مسجد جامع یزد به شیوه یک ایوان در دل کویر میباشد و در طی حدود 100 سال و سه دوره بنا شدهاست. پایههای اصلی مسجد را ساسانیان و بنای فعلی مسجد، از لحاظ شیوه معماری متعلق به دو دوره موسوم به آذری دانستهاند. بنای گنبد خانه متعلق به دوره ایلخانی و سر در رفیع مسجد را متعلق به زمان شاهرخ و دوره تیموری دانستهاند. این بنا از لحاظ خوابیدگی گنبد، سردر رفیع و همچنین کاشی کاری زیبا و منحصربهفرد، شهرت دارد.
این مسجد به چند دلیل حائز اهمیت است: نخست آنکه قدیمترین نمونه معماری است که طی قرن نهم هجری قمری، در معماری مذهبی ناحیه یزد از آن تقلیدشده است؛این طرح مرکّب از یک مقصوره گنبددار و یک شبستان مستطیل بلند و کشیده است. دیگر ویژگی مهم بنا کاربرد وسیع تاق های سراسری - تاق و تویزه - در شبستانهاست که با کاشی معرق همراه است. نکته قابل توجّه دیگر در ساختمان مسجد جامع یزد، مسئله ایجاد روشنایی غیرمستقیم بهوسیله انعکاس نور از گچ سفید گنبد و دیوارهاست. همچنین تزیینات داخل و خارج گنبد، نمای خارجی- داخلی ایوان اصلی و محراب زیبای آنکه از قسمتهای مهم مسجد به شمار میرود، بینهایت ارزنده و جالب است.2 ]و[3، تصویر.1
-2 مرور پیشینهی تحقیق
هنر کاشیکاری سابقهای بسیار طولانی دارد و قدرت آن به هزاره دوم پیش از میلاد میرسد. تحول کاشیها از عناصر خارجی کوچک رنگی در نماهای آجری آغاز شد و به پوشش کامل بنا در آثار تاریخی انجامید این تکنیک برای نخستین بار در آغاز قرن هفتم هجری در آناتولی اقتباس شده و یک قرن بعد در ایران و آسیای مرکزی پدیدار شده است. این نوع از کاشیها برای ایجاد طرحی پیچیده در کنار یکدیگر قفل میشدند و شکل هندسی زیبایی را به وجود میآوردند.
شیوه کار به این صورت بوده است که سفالهای لعاب دادهشده را بر مبنای طرح اصلی میبریدند و سپس تکههای بریدهشده را در کنار هم قفل میکردند و یکشکل هندسی را در هم میبستند. درواقع حرکات خطوط و ضوابط زمینه های یک کار و قفل شدن تکهها در خانه شطرنج معقلی، در فرم و اشکال گوناگون با توجه به ترکیبات خاص و اصول نقوش هندسی، نشأتگرفته از فرمولهای ریاضی در این هنر محسوب میشد. در دوره ایلخانیان برای نخستین بار این تکنیک مورداستفاده قرار گرفت؛ مانند آنچه در مقبره امامزاده جعفر اصفهان 726 - ه.ق - به چشم میخورد؛ اما کاربرد وسیع آن در دوره میانی قرن نهم هجری رواج پیدا کرد.4 ]و.[5
-2-1 تعریف واژه قفل و شناخت آن
واژه قفل در لغت به معنی: اسبابی برای بستن چیزی و جلوگیری از دسترسی آزادانه به آن، آنچه بدان دربندند، سد متحرک، محل پرچ یا اتصال دو یا چند چیز، بغل گرفتن، قفل شدن بهوسیله قفل بسته و محکم، بر همپیوستگی و درگیری یا گیرکردن عناصر و قطعات، یک تدبیر برای چفتوبست میباشد؛ که در اینجا منظور ما از قفل: بستن و درگیری قطعات، حروف، کلمات، اشکال هندسی و ...در تزیینات کاشی میباشد. قفلها جزئی از کتیبهها و زیربنای گره هستند. قفلها با کنار هم قرار دادن حروف و اشکال و نقوش هندسی گوناگون گره را به وجود میآورند؛ که با تنوع فوقالعادهشان هرکدام از اینها تداعیگر شکلی است که توانسته ترکیبی تازه و بسیار جذاب پدید آورد. این ترکیب بهصورت زیبا در هم قفل و چفت شده که نمیتوان آن را از هم جدا کرد. قفلها باید ساختار، ترکیب و تناسب داشته باشند.
-2-1-1 ساختار قفلها: ساختار یعنی ارتباط معقول و منطقی تمام عناصر بصری، اعم از شکل، حروف، رنگ و نقوش تزیینی، همچنین قدرت ترکیب بندی و تناسب بین حرکات عمودی و افقی در سرتاسر قفل، بهنحویکه کل نوشتهها در هماهنگی کامل با همدیگر فضای چشمنوازی را القا نماید. درنتیجه زیبایی آن بستگی به ساختار منسجم و محکم آنها دارد. قفلها هم در مفردات و هم در ترکیب جمعی، کمال هماهنگی و همنشینی را با نوشتهها و فضای معماری و طاقها و قوسها نشان میدهند و بهگونهای طراحی شدند که مخاطب از هر سو چشمش به این نوشتهها می خورد.
-2-1-2 ترکیب قفلها: ترکیب عبارت است از آمیزش معتدل و موافق حرف، کلمه، جمله، سطر و دو سطر باهم و بیشتر و خوبی اوضاع کلی آنها به طوریکه خوشایند طبع سلیم و ذوق مستقیم گردد. عناصر بصری در محدوده ها و اشکال مختلف هندسی و غیر هندسی، مانند مربع، مستطیل، دایره و ...واکنشهای مختلفی را نشان میدهند. لذا در ترکیب به این مهم و ارتباط اشکال با عناصر تجسمی بایستی توجه شود. ترکیب دو قسم است: ترکیب کلی و ترکیب جزئی، ترکیب کلی: چند حرف مفرد یا مرکب و یا مفرد و مرکب را ترکیب سطری سازند. ترکیب جزئی: -1اجزای حرف مفرد را چنان ترکیب کرد که بهاعتدال اصول درآید مثل حرف قاف و ... که مرکباند.-2چند حرف مفرد را مرکب ساخته کلمهای سازند بهنوعی که واضع وضع کرده است.
-2-1-3 تناسب: ساختار شکل شناسه هر اثری بر اساس یکسری عناصر بصری شناخته میشود که باهم در ارتباط قرار میگیرند. همانطور که در طبیعت و کائنات این نظم و ارتباط وجود دارد. پس تناسب اندازهگیری اشیاء نسبت به یکدیگر را تناسب یا نسبت گویند که در قفل ها هم از تناسب بهصورت زیبایی استفادهشده است.[6]
