بخشی از مقاله
چکیده
مسجد جامع داراب در جنوب شرقی استان فارس واقع شده و بر اساس گمانه زنی های مختلف، این مسجد متعلق به دوره ضفویه است. تاکنون پژوهش های کارشناسانه ارزشمندی در ارتباط با این مسجد صورت نگرفته و تنها به ذکر پاره ای از ویژگی های ظاهری این مسجد اکتفا شده است. این بنا چهار مناره منقوش به تزیینات آجری و خطوط کوفی بنایی در چهار ضلع مسجد دارد. خصوصیات سازه ای و تنوع تزیینات در این مناره ها، نشان دهنده ضرورت بررسی و تحلیل آنها است.
هدف از این تحقیق، طراحی الگویی جهت شناسایی تنوع و فراوانی، مقایسه تزیینات و همچنین شناخت نوع مضامین خطوط به کار رفته در مناره های مسجد جامع داراب است؛ از اینرو مبنای مطالعات این مقاله بر روش توصیفی -تحلیلی استوار می باشد. سوال اصلی تحقیق، بر این اساس است که عناصر معمارانه مناره ها دارای چه نوع عناصر تزیینی هستند؟
به نظر می رسد عنصر تقارن در این مناره ها نمود حداقلی پیدا کرده است. به جهت اثبات فرضیه تحقیق، ابتدا به طور اجمالی به معرفی و ذکر موقعیت جغرافیایی و سابقه تاریخی شهر داراب پرداخته شده و سپس کالبد معماری و نقش مایه های به کار گرفته شده در مناره ها بررسی شده است. در ادامه، عناصر آذینی، نوع خطوط و آلات گره و در نهایت، مقایسه ای ن مناره ها از نظر سطح تنوع آذین بندی آورده شده است. نتیجه پژوهش نشان می دهد که سطح فراوانی بالا و میزان داده متفاوتی از عناصر تزیینی در مناره های مسجد جامع داراب وجود دارد که در عین حال، میزان داده متفاوتی از فراوانی تزیینات در هر یک از مناره ها وجود دارد که دلیلی بر حضور کمتر تقارن در سطح تزیینات مناره مسجد جامع داراب است.
مقدمه
بزرگترین جلوه گاه عناصر معماری و تزیینات اسلامی را می توان در معماری مساجد جستجو کرد. از زمان ورود اسلام به ایران، عنصر تزیین، به شکلی متمایزی از گذشته در معماری بناهای ایرانی به کار گرفته شده است. یکی از این عناصر تزیین، آجر کاری میباشد که از سده دوم و سوم به تدریج در معماری ایران رایج شد و در عصر سلجوقیان نمود بارزی پیدا کرد.
مسجد جامع داراب دارای چهار مناره حجیم و کم ارتفاع در چهار ضلع بنا است. این مسجد با ساختار معماری منحصر به فرد خود یکی از شاهکارهای معماری ایران در قرون اولیه اسلامی محسوب می شود. گرچه تفاوت هایی در نظرات کارشناسان در تاریخ گذاری این بنا وجود دارد، اما به نظر می آید که این مسجد متعلق به دوره سلجوقیان باشد. کتیبه های این بنا که در برگیرنده نشانه هایی از تبلور اندیشه ها و آرمان های شیعه است، نشان از ریشه های عمیق تفکر شیعی در این شهر را دارد.
مصالح به کار گرفته شده در این بنا آجر، کاشی، چوب و سنگ می باشد. »مهمترین مصالح ساختمانی در ایران قبل و بعد از اسلام آجر بوده است.[21] « همچنین، » کار با آجر از زمان سلجوقیان از هر دو جهت زیبایی و ساختاری به حد کمال رسید[7] « که نمود آشکاری در بناهای مذهبی، از جمله مساجد پیدا کرد.
در بررسیها و مطالعات صورت گرفته در ارتباط با پیشینه پژوهشی مسجد جامع داراب، اطلاعات کمی موجود است و نشان از این امر است که تا کنون پژوهشهای کارشناسانه و با ارزشی در این رابطه صورت نگرفته است و اغلب این مطالب، توصیف مختصر و سطحی از معماری این بنا است. به طور کلی، این منابع اطلاعاتی به صورت مطالب کلی و متراکم بیان شدهاند و تقریبا فاقد انسجام هستند از جمله، محمد تقی مصطفوی باستانشناس، در کتابی با نام اقلیم پارس، شرحی کوتاه از این بنا تاریخی ارائه داده است.
عمده محققان بر این باورند که نظم و تقارن و هماهنگی یکی از اصول و مبانی موجود در مساجد سنتی است. .[8] در حالیکه ساختار و تزیینات آجری به کار رفته در مناره های مسجد جامع داراب تفاوت هایی را به نمایش می گذارد که در کالبد معماری و تزیینات آنها کمتر جلوه یافته است. پرسش اصلی تحقیق بر این است که: چه نوع معماری و عناصر تزیینی در این مناره ها به کار رفته است؟ پرسش های جانبی دیگر عبارتند از:
. معماری منارههای مسجد جامع داراب دارای چه خصوصیات سازهای میباشند؟
. نقش مایههای آجری بر روی این منارهها از چه ویژگیهای بصری به لحاظ هندسه و گره برخوردارند؟
. در هر یک از منارهها کدام یک از عناصر سازه ای و تزیینی مشاهده می شود؟
. چه سطحی از تنوع و تعداد عناصر معماری و تزیینی در مناره ها دیده می شود؟
جهت پاسخ به پرسشهای تحقیق، در بخش اول، موقعیت جغرافیایی و تاریخچه شهر داراب مورد بررسی قرار می گیرد. سپس در بخش دوم، به معماری و تزیینات آجر کاری از جمله کتیبه های موجود در مناره ها می پردازد و در بخش نهایی داده های به دست آمده، مطالعه و تحلیل می شوند.
این نوشتار به روش توصیفی-تحلیلی صورت گرفته است. همچنین با بهره گیری از کلیه منابع منتشر شده، انجام مطالعات کتابخانهای، مصاحبه با اساتید مربوط با موضوع و نیز جمع آور ی مستندات میدانی از جمله تهیه عکس و طراحیها ی نرم افزاری از جمله نرم افزار اسکیچ آپ1، فتوشاپ2 و کرل دراو3 آنالیز تصویری بر پایه عکس های تهیه شده و تحلیل و بررسی تصاویر سعی در اثبات فرضیه های مطرح شده در پژوهش دارد.
مسجد جامع داراب
مسجد جامع داراب در بخش قدیمی شهر فعلی داراب، در نزدیکی امام زاده قاسم واقع شده است. این بنا به دلیل داشتن ساختار غیر معمول معماری و تزیینات آجرکاری متنوع، یکی از منحصر به فردترین بناهای اسلامی ایران می باشد. .[14] ساختار کلی مسجد شامل ساختمان اصلی به شیوه برون گرا، فاقد صحن میانی و به شکل مکعب مستطیل و در زوایای چهارگانه آن، چهار مناره تنومند چند ضلعی نسبتا کوتاه قرار دارد. .[17]
»پلان غیر معمول این مسجد بر خلاف صحن معمول مساجد ایرانیان از یک ساختمان بدون تکیه گاه همراه با جهار برج مرکزی است.
شکل:1 پلان مسجد جامع داراب، برداشت و ترسیم: آل یس، مقیاس تقریبی 1/1:50
لازم به ذکر این نکته است که مسجد جامع داراب چندین بار توسط سازمان میراث فرهنگی داراب مرمت شده و بر اساس کم توجهی به مرمت تزیینات آن، در بخشی از مناره مصالحی مثل سیمان به کار گرفته شده است. در نتیجه این مرمت های غیر اصولی، به این مناره ها آسیب های جدی در بخشهایی از طرح های تزیینی وارد شده است. با این وجود، سعی کارشناسان سازمان میراث فرهنگی داراب، کماکان در حفظ جنبه های تزیینی و شکوه معماری این مسجد است.
شکل:2 از سمت راست: نمای ضلع جنوبی مسجد جامع داراب و نمای کلی از مسجد جامع داراب
معرفی منارهها
برخی از کارشناسان بر این باورند که مناره های مسجد جامع داراب نوعی برج هستند.[20] [1] اما آنچه که اهمیت دارد و روشن کننده نوع سازه این مسجد است، نظر کارشناسانی است که لغت مناره را به انواع سازه هایی از این قبیل تعمیم می دهند. »به طور کلی لغت مناره در یک روند نزولی معنایی پیش بینی شدنی در مفهوم تابلوی راهنما - تیرک نشانه - ، سنگ های مرزی و برج دیده بانی به کاربرده می شود، حتی هنگامی هم که هیچ ارتباطی با روشنایی و آتش نداشته باشد.
« همچنین در کتاب مسجد در معماری ایران زمرشیدی این گونه به تعریف کلمه مناره می پردازد:
»آن طور که از کتب لغت استنتاج می شود، منار جای نور و روشنایی را می گویند، آن مکانی که در بلندی قرار گیرد و بر آن چراغ بیافروزند. اما به طور مجازی مناره ستون برج مانندی است که در کنار راه بسازند تا رهروان شب راهنمایی گردند و همچنین آن ساختمان برج مانند به نام گلدسته که در معابد و مساجد درست کرده باشند، برای اذان گفتن.[12] « بنابراین حتی اگر از این مناره ها به عنوان برج دیده بانی استفاده می شده، یا اینکه کاربردهای دیگری برآن ها متصور شده است همچنان می توان واژه مناره را به آن ها نسبت داد.
ساختار معماری مناره ها
مناره های مسجد جامع داراب دارای فرم و ساختار ظاهر ی خاصی هستند که این منارهها را از دیگر منارههای مساجد ایرانی متمایز کرده است. حسین زمرشیدی در کتاب مسجد در معماری ای ران، به طور کلی طرز ساختمان و موقعیت مناره را به چهار جز تقسیم می کند: -1 پایه، -2 ساقه، -3 سرپوش، -4 رأس.
محل قرارگیری این منارهها در چهارگوشه مسجد است که از یک ضلع به بنا متصل و دارای فضای درونی کم هستند.[2] مناره های این مسجد از نوع مناره های منشوری است که از این نوع مناره، تنها معدودی در معماری ایران به چشم می خورد و معمولا در قاعده چند ضلعی دیده می شود که هر چه به سمت بالا می رود از قطر قاعده آن کاسته می شود مانند مناره مسجد نایین . این مناره ها نسبتا کوتاه و ستون مانندند و در داخل دیوارههای باربر تعبیه شده اند که علاوه بر حفظ جنبه تزیینی، نقش انتقال بار سقف را نیز به زمین ایفا میکنند. همچنین، آن ها بر روی پایه سنگی در قاعده دوازده ضلعی قراردارند و برخلاف ساختار ظاهری منارههای منشوری رایج در ایران، هر چه به سمت بالا میروند، اندازه قطر قاعده آنها تقریبا ثابت میماند.
شکل:3 از راست به چپ به ترتیب. مناره ضلع شمال غربی، شمال شرقی، جنوب غربی، جنوب شرقی
هر مناره دارای میزان بسیار کمی از شیب است که سبب ایستایی مناره می شود. در داخل، دارای پلکانی حلزونی شکلند که در اطراف محوری به بالا صعود میکند و متکی به بنا هستند. نور گیری قسمت پلکان مارپیچی داخلی، توسط روزنه هایی که در دیوار ساقه تعبیه شده تأمین می شود. این منارهها دارای یک تاق نما [3] در قسمت رأس مناره و دیگری در بخش ساقه منتهی به پشت بام مسجد است و پنجرهای وسیع را در خود جای داده است و در حکم دری ورودی است که از سوی دیگر به پلکان داخل مناره متصل است
. در محور ساقه قسمت مغزی ساقه که با چوب گذاری و به عنوان کلاف و خشت و گل بالا می آید و در حد فاصل بین ضخامت دیوار خشتی ساقه و مغزی، پلکان مارپیچی در درون ساقه، به دور مغزی می گردد و محل پلکانی دوار است که جایگاه ورود و خروج می باشد. هر مناره، در ضلع مجاور به ساختمان مسجد دارای دری کوچک و کم ارتفاع است که به وسیله راه پله به پشت بام مسجد و به دنبال آن به پنجره تاقی شکل راه می یابد که احتمالا محل استقرار مؤذن بوده است.
شکل:4 از راست به چپ، پلکان، تاق نما، در ورودی منارهها
شکل:5 برش طولی از مناره
تزیینات مناره ها
»ترکیب های چند پهلو یا چند ضلعی ها، اساس تزیینات [4] اسلامی را تشکیل می دهند. [25] « عناصر تزیینی به کار گرفته شده در این مناره ها، انواع شیوه های آجر کاری از جمله رگ چینی[5]، گره سازی و آجر معلقی[6] است. »آجر به عنوان یک عنصر تزیینی، کارایی آن را دارد که با تمامی عناصر تشکیل دهنده یک معماری بیامیزد و به شکل یک عنصر تزیینی جلوه گری کند
«روش آجرکاری با متداول شدن انواع و اقسام شیوه های به هم پیوستن آجرها آغاز شد. بعضی از آن ها دارای آجرهایی است برجسته و بدین ترتیب اثر سایه و روشن ایجاد کرده و سبب شده است که برای تزیینات کتیبه های آجری از این مصالح استفاده کنند.
« به این ترتیب، ترکیب ساختاری منارهها با داشتن پستی و بلندی های خود در نمای آجرکاری، ایجاد سایه روشنی میکند که نوعی القا حس زیبایی به بیننده است.
بارزترین نوع تزیین در این مناره ها، نحوه آجرکاری و بندکشی سفید میان آن ها و ایجاد خطوط کوفی معقلی است.گردن کمپبل1 در کتاب دایرت المعارف هنرهای تزیینی می نویسد:
»در معماری ایرانی خط کوفی بنایی - تکنیک ساختمان سازی پارس ها - هنر تزیینی معماری است که کاشی لعابدار جایگزین آجر ساده برای ایجاد طرحهای هندسی بر روی دیوار یا ایجاد نام ها و عبارت های دینی می شود این روش از سوریه و عراق در قرن هشت گرفته شده است. همچنین در جنوب آسیا و ایران و آناتولی گسترش یافت تا اینکه در دوره سلجوقی و تیموری به حد کمال رسید
بر طبق نوشته فضائلی در کتاب اطلس خط، خط کوفی از خط سریانی پیدا شده است و در ابتدا به خط حریری مشهور بود و آن را به شهر حیره نسبت میدادند و بعدها که مسلمانان در نزدیکی حیره شهر کوفه را ساختند شهرت خط حریری به خط کوفی تبدیل یافت » .[19]از طریق جوهره فرم های کوفی و ترکیب آن ها می توان به فرم های بنیادین قدسی نهفته در آن دست پیدا کرد[26] « که نمود این فرم های ملکوتی و قدسی در این مناره ها آشکار است.
از آنجا که تزیینات منارهها تا حدودی با یکدیگر متفاوتند، به طور جداگانه بررسی می شوند و در ادامه به مقایسه آنها پرداخته میشود.
الف - مناره ضلع شمال غربی مسجد
این مناره دارای چندین بخش از تزیینات و خانه بندیها ی مربع و مستطیل آجری است. تزیینات آجرکاری ساقه با ردیفی از رگ چینی ساده که در نواری از قاب بندی اسلیمی قرار دارد آغاز میشود. مهمترین ویژگی بارز قاب بندیهای اسلیمی به کار گرفته شده در منارهها، تقارن آیینهای یا معکوس است که یکی از مهمترین عناصر بصری در معماری اسلامی محسوب میشود و در نتیجه آن حسی از تعادل را به وجود می آورد.
در ردیف بالا طرحی از گره شمسه[7] در قاب بندی مربع شکل قرار دارد. همچنین در قسمت بالاتر، ردیفهایی از آجرچینی به شکل لوزی که در مرکز آن اسامی االله، محمد - ص - و علی نگاشته شده است که به آن کوفی مربعی2 گویند
