بخشی از مقاله
-1 مقدمه
یکی از مهمترین شواهد ژئومورفولوژیکی تحولات اقلیمی دوران چهارم در پهنه ایران و در نقاط مرتفع کوهستانی، آثار یخچالهای کوهستانی است - یمانی،. - 1386 اندک مطالعات صورت گرفته درباره یخچالهای کواترنری مربوط به یک سده اخیر است و مطالعات چندانی در رابطه با این موضوع در ایران صورت نگرفته است - غoب، 1981 ،. - 52 گسترش قلمرو یخها در دوره های یخچالی کواترنر در نواحی قطبی کره زمین و همچنین در ارتفاعات عرض های جغرافیایی پایین تر یک سری شواهد ژئومورفیک مختلف و متفاوتی را در اقصی نقاط جهان و از جمله در ایران بر جای گذاشته است. هر چند موقعیت کنونی سرزمین ایران و تسلط شرایط خشک و نیمهخشک وجود حاکمیت یخچالها را در این سرزمین با شک و تردید همراه ساخته است، اما وجود شواهد و آثار ژئومورفولوژیکی یخچالها در مناطق مختلف ایران، حاکی از عملکرد یخچالها در این مناطق است.
مطالعات تقرباًی گسترده¬ای درزمینه تغییر سیستمهای اقلیمی و اثر آن بر مورفولوژی ناهمواریها در سطح جهان بهویژه اروپای غربی و امریکای شمالی در یک قرن اخیرو بویژه در دو دهه اخیر انجامگرفته است از جملهم nذmذظذtذحnغلا ndذ yغndذح - 21:2012 در مطالعاتی که در کوه¬های هیمالیا انجام دادند به این نتیجه رسیدند که یخچالها در یک اقلیم مساعد پیشروی و در یک آبوهوای گرم عقبنشینی میکنند. قllذ tغ ذndغظگ - 49:2013 در مطالعاتی که بر روی یخچالهای طبیعی کوردیلرا داروین در آمریکای جنوبی انجام دادند به این نتیجه رسیدند که پسروی یخچالهای طبیعی در جنوب آمریکای جنوبی بهصورت سریع انجامگرفته و این عقبنشینی همزمان با پسروی یخها در جنوب آمریکا و نیوزیلند بوده که دلایل آن می¬تواند نوسان¬های سطح دریای شیلی و افزایش دیاکسید کربن اتمسفر باشد. در ایران نیز مطالعات خوبی در سالهای اخیر بر روی آثار لندفرمی بر جای مانده از یخچالهای پلیستوسن انجام گرفته است که می توان به کارهایمحمودی - - 1368، رامشت - 1380و - 1383، یمانی - - 1381، طاحونی - 1383 - ، المدرسی - - 1384
، رجبی و همکاران - 1387 - ، سرور - 1389 - بیگلو - - 1393، شمسیپور و همکاران - 1394 - ، شریفی و فرح بخش - - 1395 اشاره نمود. این پژوهشگران اغلب بر روی آثار کاوشی یخچالی مانند سیرکها، دره های یخچالی، تراسهای یخچالی و آثار تراکمی یخچالی مانند یخرفت ها، تورها، مورن ها و سنگهای سرگردان مطالعاتی را انجام داده اند. اما در ایران تا کنون بر روی تیلیتهای یخچالی به عنوان آثار تراکمی یخچال های عصر پلیستوسن مطالعه و پژوهشی انجام نگرفته است. بنابراین، هدف اصلی این پژوهش بررسی تیلیت های یخچالی در ایران مرکزی در کوه های غرب شیرکوه در جنوب غرب شهر یزد در دو حوضه آبریز خضرآباد و کذاب به منظور بررسی شرایط اقلیمی و پالئوکلیمای منطقه در پلیو-پلئیستوسن و عملکرد یخچال های کوهستانی در این منطقه می باشد.
-2 مواد و روشها
منطقه کذاب از نظر موقعیت جغرافیایی بین عرض 31° 51 59 شمالی و طول 53° 52 14 شرقی با ارتفاع متوسط 2324 متر در جنوب غرب شهر یزد و در جنوب شرق شهرستان میبد واقعشده است. کمترین ارتفاع 1732 متر که مربوط به شمال منطقه مورد مطالعه و بیشترین ارتفاع 2916 متر استه تحقیق حاضر بیشتر بر مبنای بررسیها و مطالعات میدانی و پیمایشهای زمینی قرار دارد. با این وجود، از نقشه زمینشناسی 1/100000 و نقشه توپوگرافی 1/50000 خضرآباد، نقشه رقومی ارتفاع M - ک - D باقدرت تفکیک 25 متر و تصاویر ماهوارهای گوگل ارث 2016 در بررسی آثار یخچالی منطقه استفادهشده است. به منظور کنترل دادهها و بررسیهای دقیقتر بازدید میدانی از منطقه به عمل آمد. برای مشاهده و برداشت آثار تراکمی یخچالی در برخی نقاط از دستگاه Sحش استفاده گردید. بعلاوه، جهت ترسیم و نمایش نقشهها از نرمافزار Sچشcظآ2،10 استفاده شده است.
-3 بحث و نتایج و یافته ها
تیلها و تیلیتها از نظر سنگ شناسی آوارهای نسبتا غیر معمول از نظر اندازه دانهها بوده به گونه ای ترکیبی از دانه های بسیار ریز تا بسیار بزرگ را در بر می گیرند. آنها عمدتا صخرههای سخت شده نسبتا مقاوم هستند که می توانند به شکل متاتیلیتها - غtillitذtغ - Mدگرگون شوند. تیلها اغلب در کواترنر شکل گرفتهاند؛ اما تیلیت ها به قبل از پلئیستوسن - پلی-پلئیستوسن - باز میگردند. از نظر اندازه ذرات تشکیل دهنده می توان بیان داشت که تیلیت ها بسیار متغیر و متنوع هستند. آمیزه سنگ - غmicititذ - Di یک اصطلاح غیر ژنتیکی جامع برای صخره های رسوبی خشکی زایی بوده که گستره وسیعی از اندازه ذرات را در بر می گیرد - 1960 تlذ tغ initم - . در واقع ترکیب یا صخره سنگی برای تمایز بین سنگ و صخره های سنگی به کار می رود. این صخره ها می توانند بر حسب اندازه دانه ها یک یا چند منشا داشته باشند.
می توان بیان داشت که تیلیت، صخره رسوبی است که در آن یخرفتها توسط مواد ریزدانه به شکل سیمان به هم چسپیده و بلوک ها و قطعات درشت هوازده نشده در آن قرار دارند. بیشتر آنها رنگ خاکستری تیره داشته و کوارتزهای زاویه دار با دانههای فلدسپار را در بردارند. قطعات این صخرهها از دانههای بسیار ریز تا تخته سنگها و قلوه سنگهای بسیار بزرگ تشکیل شدهاند. به طور کلی، تیلیت را می توان نوعی کنگلومرا به شمار آورد که فرآیند نهشته گذاری آن یخهای یخچالی - اعم از قاره ای یا کوهستانی - است. از ویژگیهای بارز آنها وجود قطعه سنگهای درشت اغلب زاویه دار، فاقد لایه بندی و هوازدگی بوده که به ندرت جور شده اند. گسترش تیلیتها در تاریخ زمین شناسی شاهدی بر گسترش یخچالهای پیشین اند. تیلیتهای اخیر به کمتر از 12000 سال پیش و تیلیتهای پلیستوسن از 12000 تا حدود 2600000 سال نسبت داده می شوند.
هر چند تیلیت ها از نظر ساختاری به کنگلومراها شباهت دارند، اما تفاوتهای چشمگیری نیز از نظر ماهیت، منشا و فرایند دارند.. ازجمله تفاوتهایی که تیلیت با کنگلومرا دارد مورفولوژی رسوبات، اندازه و سرت شدگی دانههای رسوبی، محل و جهت قرارگیری این دانهها است. تیلیت ها در کنار درههای یخچالی قرار دارند، اغلب مورفولوژی هموار و کشیدهای در امتداد درهها دارند، اندازه دانهها از قطعات ریز تا قطعات بسیار بزرگ - با قطر بیش از یکی دو متر و حجم بیش از یکتن - را دربرمی گیرد، جهت و زاویه قرارگیری آنها، برخلاف رسوبات رودخانهای، در امتداد دره رودخانهای نیست. در حوضه آبریز کذاب چند مورد از این رسوبها به شکل بریدهبریده در حاشیه درههای یخچالی و بر روی سنگهای بستر قابلمشاهده هستند. اغلب آنها به شکل تراسهایی بر بستر کنونی رودخانه مشرف هستند. بیشتر آنها رنگ خاکستری تیره داشته و کوارتزهای زاویهدار با دانههای فلدسپات را در بردارند. ضخامت آنها در برخی موارد به بیش از ده متر میرسد. به دلیل آنکه این رسوبات بر روی سنگبستر قرارگرفته و بر روی آنها یخرفت های دیگر نیز برجای ماندهاند و همچنین سخت شدگی آنها، احتمالاً این رسوبات به اولین دوره یخچالی در منطقه - یعنی گونز - بر میگردند. با استفاده از همین تیلیت ها و یخرفت های موجود بر روی آنها میتوان گفت که دستکم دو دوره یخچالی در این منطقه حاکمیت داشته است.
در حوضه این تیلیت ها به شکل متناوب و البته نامنظم در هر دو طرف دره قابلمشاهده هستند. از دلایل عمدهای که این تیلیتها تا به حال از بین نرفتهاند خشکی منطقه و عدم وجود بارشها و البته سیلابهای شدید و وسیع در این بخش از ایران مرکزی است. همانطور که اشاره گردید در دره کوهستانی کذاب و در زیر حوضه هامانه چنین صخره های رسوبی به شکل تراس هایی در دو سمت دره در ارتفاع بالای 20 متری از بستر اصلی رودخانه کنونی قرار گرفته است. شکل - 2 - چند تصویر از تیلیتها را نشان می دهد که کاملا سخت شده است و در نگاه اول به شکل کنگلومرا به چشم آید.
این صخره ها نشان میدهد که احتمالا رسوبات آهکی دوره ژوراسیک در معرض تخریب نهایی بوده به گونه ای که تنها یکسری از قطعات دانه از آهک ها بر روی دامنه و همچنین بر روی سنگهای آذرین مشاهده می شود. این امر حاکی از آن است که تحول مورفولوژی و لیتولوژی این حوضه بسیار فشرده و شدید بوده و احتمالا می تواند حاکی از تکتونیزه شدن شدید منطقه باشد - شریفی و فرح بخش،. - 104:1393 جدا شدن یکسری از قطعات این تیلیت ها نشان میدهد که پس از اولین دوره یخچالی، تکتونیک بر منطقه اثر گذاشته و بنابراین صخره ها را تحت تاثیر خود قرار داده است. همچنین تیلیتها در امتداد دره به شکل خط مستقیم مشاهده می شود که این امر نیز میتواند حاکی از عملکرد گسلها بعد از شکلگیری تیلیتها باشد. تیلیتها در ارتفاع حدود 15 تا 20 متری بستر رودخانه قرار گرفته و احتمالا در کواترنر پیشین و قبل از پلیستوسن بوجود آمدهاند. چرا که رسوبات دامنه ای بر روی تیلیت ها قرار گرفته اند که احتمالا در دوره بین یخچالی، فعالیت آبهای جاری و عامل تکتونیک سبب از بین رفتن و تخریب رسوبات شده است - شریفی و فرح بخش،. - 105:1393
شکل - - 2 نمایی از یخرفت و تیلیتها در منطقه موردمطالعه، تصویر آ امتداد تیلیتها را به شکل تراس بر روی دره رودخانهای نشان میدهد که عناصر تشکیلدهنده آن به شکل فیزیکی هوا زده شده و به صورت قطعه سنگها و مواد رسوبی در پای پرتگاه صخره تیلیتی قرار گرفته اند؛ تصویر گ ضخامت تیلیت را در امتداد دره نشان میدهد که در این قسمت به حدود 12 متر میرسد. تصویر ک قرار گیری تیلیتها بر روی دامنه در ارتفاع بالا به نسبت بستر رودخانه اصلی را نشان میدهد که به دلیل پوشانیده شدن توسط رسوبات سطحی هنوز هوازدگی پیدا نکرده است و تصویر D جدا شدن قطعه سنگهای خیلی بزرگ از داخل صخره تیلیتی را نشان میدهد که قطر بزرگ برخی از آنها به بیش از یک متر میرسد.
کلمات کلیدی: تیلیت، پلئیستوسن، کذاب
-4 مراجع
