بخشی از مقاله
چکیده
بر اساس مطالب و آراء اهلبیت - ع - تحولات و اتفاقات دوران کودکی نقش زیادی در شکلگیری نگرشهای حاکم بر زندگی انسان دارد رشد شخصیت کودک در اسلام از جهات مختلف مورد توجه قرار دارد که در مقاله حاضر به علت احساس چنین ضرورتی، میخواهیم عوامل مؤثر در رشد عاطفی کودک و جایگاه و اهمیت آن را از دیدگاه قرآن و اهلبیت - ع - مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم.اگر بخواهیم جامعهای سالم با انسانهایی سالم داشته باشیم که هم از بعد جسمی و هم از بعد روحی به رشد و کمال برسد باید از قبل از تولد به تربیت آنها توجه کنیم، پیامبر اسلام - ص - میفرماید - با خانواده خوب و شایسته وصلت کنید زیرا خون اثر دارد - ...
سلامت جسمی و روانی کودک در گرو ارضای نیازهای عاطفی، بهداشتی و تغذیه کودک است، اولین نیازی که نوزاد پس از تولد با آن روبروست نیاز به غذاست، از دیدگاه اسلام شیر مادر بهترین وکاملترین غذا برای رشد کودک است و علاوه بر ارضای نیاز جسمی چون کودک در آغوش مادر قرار میگیرد نیازهای عاطفی او هم برآورده میشود و از نظر بهداشتی هم این کودکان سلامت جسمانی بیشتری دارند.در دین مبین اسلام تأکید زیادی به توجه عاطفی والدین نسبت به فرزندان شده است و توجه عاطفی به فرزندان از جایگاه خاصی برخوردار است و روایاتی هم به این موضوع پرداخته است.
روش: تحقیق مورد نظر کتابخانهای و در محدوده کتب حدیث شیعه - مکارم الاخلاق، وسائل الشیعه، بحارالانوار و... - میباشد، سؤال تحقیق حاضر مبنی بر نظر دین مبین اسلام در مورد تربیت فرزندان از نظر عاطفی است که در این زمینه احادیث مربوط به رشد عاطفی کودک از دیدگاه اسلام را در کتب مکارم الاخلاق، وسائل الشیعه، بحارالانوار و ... را مورد بررسی قرار دادیم.
نتیجه گیری: خانواده یکی از مهمترین نهادهایی است که نقش اساسی را در تربیت عاطفی کودک دارد و هر گونه نابسامانی در خانواده پیامدهای جبران ناپذیری بر اعضای خانواده و علی الخصوص فرزندان خواهد داشت که این اختلال شخصیتی در آینده خود را به صورت پریشانی، نا امنی، فشارهای روانی نمایان میسازد.
کلید واژه: خانواده، رشد عاطفی، فرزندان، احادیث، عوامل روانشناختی.
مقدمه
عوامل تربیت عاطفی، زمینههاییاند که در ارتباط یک انسان با دیگران تحقق یافته، باعث اثرگذاری بر عواطف و منش شخصیتی همدیگر یا فرد ثالث میشوند و درعمل به سود همدیگر گامی برمیدارند یا دستکم اظهار همدردی یا احساس همدلی و یگانگی میکنند. این آثار به شکل محبت، مودت، رحمت، لطف، رأفت، عفو و گذشت، خشوع، الفت، شفقت، احسان، حلم، شکر و مانند آن در ابراز و عملکرد افراد نمود مییابد - مصباح یزدی، 1387، ج2، ص . - 57واژه تربیت نیز که از نظر لغوی به معنای پرورانیدن، پروردن، آموختن، تأدیب و سیاست، ترقی و برتری و احسان و تفقد بر شاگرد و دیگر زیردستان به کار رفته است - دهخدا، 1373، ج4، ص - 5776، از ریشه ربی و ربأ گرفته شده است که بر برتری، رشد و علو دلالت میکند.
بنابراین، تربیت عبارت است از فراهم آوردن زمینه و امکانات برای رشد و شکوفایی استعدادها و تواناییهای بالقوه انسان و هدایت آن به سوی مطلوب - میناگر، 1390، ص . - 17در شکلگیری و تکون شخصیت و ویژگیهای عاطفی، اخلاقی و رفتاری فرزندان، دو عامل وراثت و محیط دخالت دارند. در میان عوامل محیطی، اثرگذارترین عامل، خانواده است و در میان عوامل خانوادگی محوریترین عامل والدیناند - پناهی، شریفی، 1388، ص . - 139 با توجه به نقش کلیدی و اساسی والدین در انتقال ارزشهای دینی و معنوی به فرزندان و اهمیت رشد شخصیت عاطفی مطلوب با محوریت فرهنگ ناب و اصیل دینی، نسبت به یکدیگر و تأثیر آن بر رشد تربیت مطلوب فرزندان، در ادامه به تعدادی از عوامل تربیت عاطفی فرزندان در نهاد خانواده، اشاره میشود.
سؤالی که در این تحقیق در صدد پاسخگویی به آن هستیم اینکه تربیت عاطفی فرزندان در خانواده تا چه حد در زندگی آینده آنان مؤثر است؟
عوامل تربیت عاطفی فرزندان در خانواده
.1همسویی بینشها و باورهای مذهبی
بنیادیترین مسئله در نهاد خانواده که موجب آرامش و جلب عاطفی اعضای آن میشود اصل همتایی در بینشها و باورهای دینی اعضای خانواده، علی الخصوص والدین، است. در تعالیم اسلامی هنگام انتخاب همسر بر اصل هم کفو بودن به معنای همتایی و برابری تأکید شده است، بدین معنا که زن و مرد در افکار، عقایدأَنْکِحُوباورهاو ویژگیهایالْأَکْفَاءَظاهریتقریباًوَانْکِحُوابرابرباشند:مِنْهُمْ وَاخْتَارُوا لِنُطَفِکُمْ؛ - مجلسی، 1403 ق، ج100، ص . - 236 همسویی والدین در باورهای مذهبی، علاوه بر اینکه سبب گرمی خانواده، به خصوص استحکام روابط عاطفی خودشان است، در تربیت مطلوب فرزندان نیز تأثیر بسیار زیادی دارد. روابط عاطفی مطلوب و دین پسند والدین به هم و فرزندان ناشی از خداباوری در بینشها، افکار، عقاید و باورهای آنان است؛ پس داشتن بینش واحد و هماهنگ والدین در نوع برقراری روابط، با محوریت دینی و عملیاتی ساختن آنها در زندگی، از مهمترین عوامل عاطفی پرورش شخصیت فرزندان به شمار میآید.
.2 اندیشه از خود دانستن وجود فرزند
از عوامل شکلگیری روابط عاطفی مطلوب والدین نسبت به فرزندان این است که والدین وجود فرزندان را از خود آنها میدانند و علاقه طبیعی و خدادادی میان خودشان و آنان را احساس میکنند و خوبی و بدی آنان را، خوبی و بدی خودشان میدانند و به سرنوشت مطلوب و زندگی سعادتمندانه دنیایی و اخروی آنها علاقهمند هستند - فرهادیان، 1388، ص . - 9 امام سجاد - ع - در تبیین این ویژگی عاطفی والدین ولزوم پرورش آن، با عنوان حقوق أمﱠافرزندحَقیادکرده،وَلدِکَمیفرمایند:فَتعلموَ إنﱠه منک ومضاف إِلیکَ فِی عَاجل الدﱡنیَا بِخَیره وشَرﱠهن حُسنِ الاَدَبِ وَالدﱠلَاله عَلی رَبﱢه وَالمَعُونَه عَلَی طَاعَته فِیکَ وَفِیثَابَنَفسِهعَلیفَمُذَلِکَ وَمُعَاقَب - حرانی، 1404ق،ص - 189؛ حق فرزندت بر تو آن است که بدانی او از توست و رفتار نیک و بدش در این دنیا با تو پیوند دارد و تو به دلیل مسئولیت و ولایتی که بر او داری موظفی او را خوب تربیت کنی و به جانب پروردگارش رهنمون باشی و به او کمک کنی تا در ارتباط با تو و خودش، از خداوند فرمان برد و نیز توجه داشته باش که اگر او را به شایستگی تربیت کنی، پاداش آن را خواهی یافت و چنانچه در تربیت او سهلانگاری کنی مورد عقوبت خداوند قرار خواهی گرفت.
.3 انساندوستی
بشردوستی که در فطرت پدر و مادر وجود دارد، خود سرمنشأ برقراری روابط عاطفی با فرزند است. در فرهنگ قرآن به برقراری ارتباط عاطفی افراد بشر با دیگری به مثابه یک اصل تربیتی توجه شده است؛ ازاین رو، مادامی که افراد و ازجمله فرزندان از رفتار انسانی بیرون نرفتهاند و درصدد مقاتله و دشمنی با خدا و دین برنیامدهاند و برای اخراج افراد دیگر از سرزمینشان اقدامی صورت ندادهاند، همچنان بر رابطه دوستی، حتی در سطح برّ و احسان و برخورد عدالتی تأکید میشود - ممتحنه: 9 . - 8 در احادیث متعدد عملیاتی ساختن این میل فطری سرآمد فعالیتهای خردمندانه آدمی شمرده شده است - فتال نیشابوری، 1375، ج1، ص. - 3
.4 محبّت
میل به محبّت دیدن و محبت ورزی از تمایلات فطری انسان است که در هر دورهای از زندگی، تحول و رشد به آن نیازمند است و باید از بدو تولد تا آخرین زمان وداع با این دنیا، متناسب با دوره رشد خویش، همواره این نیاز عالی و اساسی تأمین شود - احمدی، 1380، ص . - 32 محبّت، احساسات و تمایلات خانوادگی و اجتماعی انسانها را نسبت به همدیگر در عرصههای گوناگون زندگی، عمیق و ریشهدار میسازد؛ زیرا محبت، مهربانی و عطوفت، به زندگی خانوادگی و اجتماعی گرما میبخشد و صمیمیّت، صداقت و برخورد نیک و شایسته را فرمایند:درپی داردقَوْلُ.پیامبرالرﱠجُلِاکرم - ص - لِلْمَرْأَهِ:دربابایننکته إِنﱢیمهممیأُحِبﱡکِ، لَا یَذْهَبُ مِنْ قَلْبِهَا أَبَداً؛ - کلینی، 1344، ج5، ص - 569؛ مردی که به زنش بگوید: من تو را دوست دارم، ]اثر این سخن[ هرگز از دل زن بیرون نمیرود.
محبّت زن و شوهر به هم یکی از راهکارهای اساسی در شیرینی و شادکامی زندگی زناشویی است که در تحکیم عواطف آنان با فرزندان نیز بسیار مؤثر استمحبّ. ت در مقام یکی از آموزههای اخلاقی اسلام مورد تأکید است - مروّجی طبسی، 1383، ص . - 62 خداوند در باب اهمیت مُ مﱢنْ أَنفُسِکُمْاینموضوعأَزْوَاجًامیفرماید:لﱢتَسْکُنُواْ - إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مﱠوَدﱠهً وَرَحْمَه - - روم: - 21؛ از نشانههای قدرتخداوند این است که از جنس خودتان همسرانی برایتان آفرید تا در کنار آنها آرامش یابید و در میانتان مودت و رحمت قرار داد.بر همین اساس میتوان ادعا کرد که نیرومندترین عامل دوام و رشد خانواده، محبت است و بهترین عامل برای استحکام و بقای آن، برانگیختن عواطف متقابل همسران به یکدیگر است. پیامبر گرامیفرمایند:اسلام - ص - فَأشْفِقوامی عَلَیهِنﱠبواقُلوبَهُنﱠوَطَیحَتّی یقِفْنَ مَعَکم ولا تُکرِهُو النﱢساءَ وَلا تَسْخُطوا بِهِنﱠ - نوری طبرسی، 1408ق، ج14، ص - 252؛ با زنان مهربانی کنید و دلهایشان را به دست آورید تا با شماهمراهی کنند و هرگز آنان را مجبور و خشمگین نکنید.
والدینی که با فرزندشان محبّت شدید و همدلی دارند، میتوانند احساس سرخوردگی احتمالی فرزند را از نتایج توصیههای خود و چگونگی ارتباط خود با فرزندان کشف کنند و برای یافتن راه حلی که برای هر دو پذیرفتنی باشد، کوشش کنند؛ به بیان دیگر، والدینی که با احساسات فرزند خود همدلی میکنند، مایل و قادرند که به طور سازنده به سوی مطلوب حرکت کنند و زمینه ارتباط مطلوب و مؤثر با فرزندشان را فراهماِنﱠنماینداللّهَ.اماملَیَرحَمُصادق - ع - میالعَبدَفرمایند:لِشِدﱠهِ حُبﱢهِ لِوَلَدِهِ - کلینی، 1344، ج 6، ص - 50؛ بدون تردید، خداوند بر بنده خود بهسبب شدت محبّت و همدلی با فرزندش، رحم میکند.
.5 خوشرویی
خوشرویی محبوبترین و ارزشمندترین عمل نزد خدا پس از واجبات الهی است و از رحمت الهی برمیخیزد. خدای مهربان با معرفی پیامبر اکرم - ص - در جایگاه الگوی برتر حسن خلق، در خطاب به ایشان میفرماید: به سبب لطف و رحمت خدا بود که با آنان نرم خویی کردی و اگر درشتخوی و سختدل بودی، قطعاً از گرد تو پراکنده شده بودند - آل عمران: . - 159
