بخشی از مقاله
چکیده
در گذشته روند تغییر شکل شهرها آرام و معیار های آن متفاوت بود، خارج شدن از مرز شهرها و توسعه شهرها عمدتا تابع زمان و در تداوم بافت شهر صورت می گرفت. اما پیشرفت های صنعتی این روند را تندتر و معیارهای آن را براساس پیشرفت های صنعتی تغییر داد و عرصه های جدیدی همچون شهرک ها و ... را خارج از مرز شهرها و جدای از بافت شهری ایجاد کرد. آنچه که امروزه پایه های شهرسازی بر آن استوار گشته است، حرکت اتومبیل در شهرهاست که از آن به عنوانه شریان ها و رگ های شهری نام برده می شود است. تغییر ساختارهای شهری، با در هم شکستن الگوهای قدیمی ، افزایش وسعت شهرها را در پی داشت.
شهرسازی امروزی در واقع الگوی های از توسعه شهری است. این مطلب به واقع اهمیت واژه توسعه را در ادبیات شهری امروزی نشان می دهد. بر همین اساس در این مقاله به بازیابی مفهوم رشد و توسعه شهری، الگوهای مختلف رشد شهری و مزایا و معایب آن می پردازیم. روش تدوین این مقاله توصیفی تحلیلی برپایه مطالعات و اسناد کتابخانه ای است و در نتیجه آن ارزیابی کلی در پاسخ به این مساله است که چه الگوهای برای توسعه و رشد شهری وجود دارد و هر کدام چه مزیت ها و معایبی دارند؟ و در نتیجه این بررسی مشخص خواهد شد که کدام الگو متناسب با معیارهای زندگی مطلوب شهری است.
کلمات کلیدی: پراکنش شهری، توسعه شهری، رشد هوشمند، حومه شهرها، بافت قدیم.
1-1 مقدمه
انقلاب صنعتی و ابداع اتومبیل با پیشرفت حمل و نقل و بهبود وضعیت اقتصادی و رفاهی مردم، موجب رشد بی سابقه جمعیت و در نتیجه آن گسترش سریع شهرها شد. این رشد شهری که بر پایه اتومبیل صورت گرفت ساختارهای شهری را دگرگون و درهم شکست. روند آرام تغییر شکل شهرها در گذشته را عمدتا معیارهای فرهنگی تعیین می کردند ؟این معیارها در طی زمان شکل می گرفت ند و ابزار فنی محدود آن روزگار تأثیر اندکی بر آن داشت ؟علی رغم برخی گسستگی های آشکار در تحول فضایی یا معماری شهر، تداوم فرهنگی بافت های شهری محفوظ می ماند ؟فرا رسیدن عصر صنعتی در اوایل قرن بیستم، وضعی کاملا نو پدید آورد ؟
پی شرفت های فنی این عصر ابزار لازم را در اختیار ، نیروی خلاق و دگرگون ساز انسان قرار داد تا در عر صه جد ید مع ماری شهرخود را نشان دهد”؟عزیزی، 1379، ص. . - 38توسعه فضایی هر شهر به صورت گسترش افقی و رشد فیزیکی یا رشد عمودی صورت می پذیرد. در هر یک از روش های فوق کالبد متفاوت و جداگانه ای از دیگری در فضای شهر ایجاد می شود. با رشد فیزیکی و توسعه کالبدی ساختارهای شهری تغییر می کنند و افزایش محدوده شهر اتفاق می افتد و با رشد عمودی درون ریزی جمعیت و الگوی شهر فشرده نمایان می گردد. پیامدهای و نتایج متفاوتی در هر یک از این الگوها در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و ... اتفاق می افتد.
2-1 رشد و توسعه شهری
توسعه برای اغلب کشورهای جهان، هدفی آرمانی است؛ در حالی که رشد شهری اجتناب ناپذیر است. اصطلاح رشد و توسعه در زبان انگلیسی دو مفهوم جدا و متفاوت دارد. واژه Growth معادل رشد و واژه Development معادل توسعه قرار گرفته استدایره المعارف کمبریج توسعه را به معنای نوعی تغییر میداند که باعث پیشرفت میشود. - - Cambridge ALD, 2006 لغت نامه آکسفورد توسعه را به معنای رشد تدریجی که در اثر آن، یک چیز بزرگ تر، قوی تر و پیشرفته تر شود، معرفی می نماید. - oxford, - 2003, 344 در فرهنگ فارسی دهخدا؛ توسعه از لحاظ لغوی از ریشهتَوَسُع"" به معنای گسترش یافتن و وسیع ساختن آمده است. - قریب، 1356 ، ص. - 306
در فرهنگ لغات شهرسازی توسعه به معنای ساخت، ساخت مجدد، تبدیل، اصلاح ساختاری، جا به جایی، بزرگ کردن یا تخریب یک ساختار، گود کردن، پر کردن، یا تغییر موقعیت دادن آورده شده است. 1 - سیف الدینی، 1389، ص. - 91 و در توضیح آن آمده است که توسعه به معنای هرگونه استفاده و یا تغییر در کاربری بنا یا زمین یا گسترش استفاده از زمین است.واژه توسعه در بسیاری دیگر از فرهنگ نامه ها مانند ایرانیکا و بریتانیکا با عنوان توسعه اقتصادی مترادف قرار گرفته است. در این تعریف ها، توسعه فرآیندی است که باعث پیشرفت های کمی و کیفی می شود؛ در طی آن اقتصادهای کوچک و با بازدهی پایین به اقتصادهای صنعتی مدرن تحول می یابند. - - Britannica, 2004
برداشت صرفاً اقتصادی از توسعه در سال های 1960 ضرورت توجه به ماهیت اجتماعی، روانی و سیاسی توسعه را پیش آورد. بنابراین به موازات تاکید بر رشد اقتصادی، تغییرات اجتماعی در قالب نوگرایی و تجدیدگرایی 2 نیز مورد توجه قرار گرفت. - سجادی، 1375، ص. 104 و - 103 در اوایل دهه 1970 با وجود برخورداری بسیاری از کشورهای پیرامونی از نرخ بالای رشد اقتصادی و مدرنیزه شدن برخی از نواحی این کشورها - پایتخت ها و مراکز استان ها - ، ثابت شد که توسعه به معنای رشد اقتصادی و نه به معنای نوگرایی اثرات همه جانبه ای بر بهبود شرایط زندگی تمام افراد این جوامع ندارد. - سجادی، 1375، ص. - 107 توسعه فرآیند بهبود بخشیدن به کیفیت زندگی تمام مردم است. سه جنبه مهم توسعه عبارتند از:
ارتقای سطح زندگی مردم یعنی سطح درآمد و مصرف مواد غذایی آنها، سطح خدمات پزشکی، آموزشی و غیره از طریق فرآیندهای مناسب رشد اقتصادی.ایجاد شرایطی که موجب رشد عزت نفس مردم شود از طریق استقرار نظام ها و نهادهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی که مشوق شأن و احترام انسان می باشد.افزایش آزادی مردم در انتخاب از طریق وسعت بخشیدن به حدود متغیرهای انتخاب آنها - اشکوری، 1376، ص. - 28 واژه توسعه و البته توسعه شهری، دارای معانی گسترده تری از آنچه در زبان محاوره ای از آن سراغ داریم، می باشد. روبین اتفلید وبری ویکنز3 در تعریف توسعه می گویند: توسعه فرآیندی جامع از فعالیت های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است که هدفش بهبود مداوم - شرایط - زندگی تمام جمعیت بوده و فعالیت، آزادی، مشارکت مناسب و توزیع عادلانه منافع، از ارکان اساسی آن به شمار می آید. - رهنما، عباس زاده، 1387، ص. - 65 اما رشد در ادبیات شهرسازی و برنامه ریزی شهری اصطلاحی مهم اما مبهم است. رشد غالبا به یکی از سه معنی زیر آورده شده است:رشد اقتصادی، به صورتی که به وسیله ی بعضی از استانداردها از قبیل درآمد سرانه اندازه گیری می شود. گسترش شهر به زمین های روستایی اطراف افزایش جمعیت یک حوزه خاص. - سیف الدینی، 1389، ص. - 146
3-1 الگوهای کلی رشد شهری
الگوی رشد شهری یکی از مباحث اصلی است که می تواند به پایداری و حیات شهرها کمک نماید و با تمام خصوصیات اعم از فرم و کارکرد، کالبد و محتوی؛ دغدغه بی پایان فیلسوفان و نظریه پردازان و آرمانگرایان از حداقل 5 قرن قبل از میلاد - یولیتای افلاطون ومدینه فاضله فارابی، شهر خدای اگوستین قدیس، توصیف اورشلیم ابدی، الگوی آرمانشهرهای مسیحیت و اتوپیای توماس مور - تا عصر حاضر بوده است. - رهنما، عباس زاده، 1387، ص. - 96 براساس تحقیقات صورت گرفته الگوی کلی رشد شهری به دو صورت انجام می پذیرد؛ که شامل رشد و گسترش افقی و رشد هوشمند است.
1-3-1 پراکنش شهری یا رشد افقی شهر - - sprawl
واژه 1 sprawl در فرهنگ لغات شهری به توسعهی پراکنده شهری در یک ناحیهی وسیع گفته میشود، شاید بر همین اساس کاربرد این واژه در ادبیات شهری به موضوعی محوری مبدل گردیده است؛ چراکه این واژه معادل گسترش بیرویه است که دارای ویژگیهایی از جمله »جمعیتی که به صورت وسیعتر در توسعهی کم تراکم گسترده شده است؛ خانهها، فروشگاهها و محل کارهایی که از یکدیگر جدا هستند؛ شبکهای از جادهها که دارای بلوکهای بزرگ و دسترسی ضعیفاند؛ و فقدان مراکز تعریف شده از قبیل مراکز شهری. دیگر ویژگیهایی که با گسترش بیرویه همراه است عبارت است از نبود حق انتخاب در زمینهی حمل ونقل، یکنواختی نسبی مسکن یا مشکل پیاده روی. - «سیف الدینی، 1389، ص. - 404
در سال های بعد از جنگ جهانی دوم رشد شهری به صورت گسترش افقی بوده است که به دلیل عدم سازگاری محیطی و نبود خدمات ویژگیهایی که در بالا ذکر شد؛ سبب مشکلات فراوانی برای جوامع در آن زمان و حتی تا کنون بوده است.رشد افقی شهر مترادف با حومهنشینی بوده و گسترش فضایی نواحی شهری را در حاشیههای شهر بیان میکند. »پراکندگی« الگوی نسبتاً جدیدی در سکونتگاههای انسانی میباشد که گردهم آمدن اتفاقی مسکن یا تراکم کم و توسعههای نواری شکل تجاری است و معلول کاربرد وسیع اتومبیل میباشد. - » - Ewing, 1997, 107گسترش افقی شهر« واژهای است که در نیم قرن اخیر در قالب اصطلاح »اسپرال« در ادبیات پژوهشهای شهری وارد شده است. سابقه کاربرد این اصطلاح به اواسط قرن بیستم باز میگردد؛ زمانی که در اثراستفاده بیرویه از اتومبیل شخصی و توسعه سیستم بزرگراهها، بسط فضاهای امریکایی در امریکا رونق گرفت. - - Hess, 2001, 4
1-1-3-1 علل پراکنش شهری
برخی محققان الگوی توسعه معاصر را انعکاسی از »دست نامرئی« می دانند. اما این عوامل که باید پذیرفت سهم بسزایی در پراکندگی شهری دارند عبارتند از: رشد جمعیت، وفور زمین، عدم تمرکز اشتغال، اولویت های مسکن، نابودی و رکود مرکز شهرها، پیشرفت حمل و نقل و البته سیاست عمومی دولت هاست.
2-1-3-1 پیامدهای رشد افقی شهرها
پراکندگی شهری و رشد افقی شهرها ویژگی ها و مشخصاتی دارد که بررسی آنها پیامدهای آن را به شکل واضح روشن می کند. این پیامدها از مهم ترین عوامل فشارآور به مراکز شهری و شهرها هستند.پراکندگی نوعی اتلاف اسکان در شهر است که توسط تراکم های پایین یکنواخت مشخص می گردد. اغلب ناهماهنگ است و در طول حاشیه های نواحی شهری با سرعتی زیاد پخش می شود. پراگندگی در این فرآیندعموماً به نواحی کشاورزی اولیه و منابع زمینی هجوم می برد و زمین قطعه قطعه و جدا از هم توسعه می یابد که در این بین فضاهای زیادی خالی باقی می ماند یا دارای کاربری هایی است که عملکرد اندکی دارد. - - Ewing, 1997. 107-126 آنچه در در این نوع رشد و گسترش شهری مسلم است وابستگی و متکی بودن به اتومبیل برای ایجاد دسترسی یه منابع و امکانات جامعه است.
کنفرانس بررسی حمل و نقل در 1998 ده ویژگی مختلف را در رابطه با پراکندگی بیان می کند:
1.گسترش زیاد شهر به سمت بیرون
2.سکونت گاهها و ساختمان های تجاری کم تراکم
3.توسعه گره ای - جسته و گریخته -
4.خرد شدن قدرت کاربری زمین در بین بسیاری از مکان های مختلف
5.غلبه وسایل نقلیه خصوصی در حمل و نقل
6.برنامه ریزی نامتمرکز یا کنترل کاربری ها
7.توسعه های نواری شکل و پراکنده تجاری
8.اختلاف مالیاتی زیاد بین مکان های مختلف
