بخشی از مقاله
چکیده:
ایرانیان نخستین ملت بزرگی بودند که عدالت را به عنوان اصل مسلم کشورداری در جهان رواج دادند. آنان از آغاز تاریخ خویش بواسطه روحیه ملی و موقعیت جغرافیایی خاصی که داشتند همواره آزادمنش و اهل مدارا و تسامح بوده اند و توانسته اند عقاید مختلف را تحمل کنند.هنر هدیه دایم ملت ایران به تاریخ جهان بوده است و در بسیاری از موارد به مقایسه با کشورهای جهان برتری تام یافته است.ادبیات این کشور از سرچشمه کمال مطلوب انسانی و ابدیت فکر و سخن الهام گرفته و آثاری بوجود آورده است.
بعد از گذر از مرحله نخستین تمدن و تاریخ این کشور و پشت سر نهادن و ثبت ایران به معنی واقعی کلمه در پیش از اسلام ،حالا این کشور وارد مقطعی از مهمترین زمان تاریخی خود می گردد؛ یعنی دوران ورود اسلام که این مرحله یکی از مهمترین برهه های تاریخی ،هنری،سیاسی و...این کشور می باشد.مدتی پس از ورود اسلام به ایران،مردم به ساختن محل هایی برای عبادت روی آوردند که این نو مکانها همان مساجد بودند ولی نه با فرم و شکل امروزی آن.بیشتر این مساجد نیز روی آتشکده ها و یا با تغییراتی روی آنها ساخته می شد.
مسجد مهمترین فضای معماری در سرزمینهای اسلامی است که علاوه بر کارکرد دینی و مذهبی و معنوی همواره از نقش اجتماعی ،سیاسی نیز برخوردار بوده است.اهمیت نقش دینی و اجتماعی مسجد موجب شده است که معماران و برخی از هنرمندان در همه دوره های تاریخی تلاش خود را در راه خلق فضایی مناسب و شایسته برای نیایش صرف کنند.به همین جهت است که مساجد هر دوره را می توان نمونه اعلای معماری و هنر آن دوره به شمار آورد.تقدیس مساجد را می توان مهمترین عامل حفظ و بقای ساختمان مسجد های تاریخی دانست.
مقدمه
اولین حکومتی که بعد از حکومت ساسانیان به ایران وحدت مجددی را هدیه می دهد ترکان سلجوقی هستند، در این دوران یک خلوص هنری- ساختاری در حال شکل گیری است که در هیچ دوره دیگری این زیبایی شناسی تکرار نمی شود ،آنها زیبایی را با استفاده از معادلات و ساختار هندسی و استاتیکی می ساختند.عهد سلجوقیان از دوره های درخشان هنری است و معماری این دوران از استحکام و زیبایی خاصی برخوردار است.تنها در شرایط تکامل یافته نقشه ریزی و ابنیه سازی عصر سلجوقی بود که محور آرایشی درست از سر در ورودی تا محراب ،در مسیر رو به قبله احیاء شد و پیشرفت یافت.
دوره سلجوقی دوره توازن و تعادل معماری ایرانی بود که از تجارب پیشین بهره می گرفت و الگوهای تازه ای برای آینده ایجاد می کرد. اگر نگاهی خریدارانه به این دوران بیندازیم،می بینیم که در این دوران زیبایی بنا با ساختار است که حادث می شود نه با تزئینات - کاشیکاری و... - الحاقی به ساختمان.در این منطقه انتقالی نیم قوسها و نگاره ها در مقیاسهای متفاوت ظهور یافتندو استفاده از آجر که در دوره پیش از سلجوقی مورد توجه قرار گرفته بود و درامر زینتگری از اهمیت والایی برخوردار شد.
آجرهای عالی با جای گیری ظریف و شکلگیری هندسی نقوش برطبق سبکی دقیق، ویژگی های تزئینی بنا را جلوه گر می ساخت. این امر با توانایی و قدرت تکنیکی اعجاب آوری اجرا می شد. آجرکاری علاوه بر اینکه کار تزئینات و ساختار را انجام می دهد یک پدیده زیباشناسانه هم هست. این طور نبوده که ابتدا ساختار کار شود و بعد روی آن آرایه بندی صورت گیرد و جدا از آن یکسری تزئین انجام دهند .نقطه شاخصه این دوران ساخت مساجد با شکوه می باشد،تحول عمده مسجد سازی در دوره سلجوقی ترکیب چهارعنصر بنیادین است:
-1 جایگاهی بزرگ و مسقف
-2 گنبد
-3 ایوان
-4 صحن در این دوره از تلفیق حیاط چهار ایوانی و تالار مربع گنبددار - چهارطاقی - ، مسجد بزرگ ایرانی بوجود آمد. به گونه ای که حیاط مرکزی و چهار ایوان اطراف آن اساس معماری مذهبی در ایران گردید. سلجوقیان در بکارگیری گنبد دو پوسته سعی زیادی داشتند و نوع جدیدی از پایه را برای آن در نظر گرفتند. علت بوجود آمدن گنبد دو پوسته، فضای داخلی و قالب خارجی بود. گنبد داخلی نیمکرهای بود ولی گنبد بیرونی به شکل بیضی نسبتاً نوک تیزی اجرا می شد.
نمونه چشمگیر در این مورد گنبد مسجد جامع اصفهان است.در دستگاه حکومت سلجوقی، مدارس زیادی تأسیسشد و تقریباً از همین دوران بود که مدارس از مساجد جدا می شدند. بنای مدارس در سرتاسر امپراتوری سلجوقی گسترش پیدا کرد و دارای ویژگیهایی گشت ،از جمله صحن چهار ایوانی که ریشه ایرانی داشت. از معروفترین مدارس، مدرسه نظامیه بغداد بود و نیز در اصفهان، نیشابور، بلخ، بصره و ... .معماری غیرمذهبی نیز همدوش معماری مذهبی در این دوره بکار می رفت. معماری غیرمذهبی رایج در دوره سلجوقیان کاروانسراست که دارای صحن بزرگ و چهار ایوان است.
تمدن و فرهنگ غنی ایران، ریشه در تاریخ بیست و پنج قرن گذشته این سرزمین دارد. تلاش و مبارزات خستگی ناپذیر این ملت در اعصار مختلف علیه ظلم، استبداد و نیز قهر در تاریخ بشریت ثبت شده است و آثار به یاد مانده از دوران مختلف، گواه بر این تلاش مستمر می باشد. تجسم تلاش، ذوق اندیشه و هنر ایرانی در قرون گذشته به آثار به یاد مانده، تحسین برانگیز است. دستاوردهای بجا مانده از اندیشه و ذوق مردان و زنان این مرز و بوم را نشان می دهد که صاحب فرهنگ غنی و پربار بوده و هستند.
رمز و راز بقای حیات ملت در این آثار به وضوح هویدا است. بررسی آثار به جا مانده از تلاش مردم، یکی از راههای شناخت هویت ملی و پرورش ذوق و هنر نسلهای حال و آینده ماست. این آثار جزئی از اسناد تاریخی و مهم نمود حیات فرهنگ هر کشور محسوب می شوند.با ارابه مباحثی کلی از این دوران لازم می بینم که به شاخصه های معماری این دوران بپردازم تا باعث هر چه روشنتر شدن نکات ظریف این معماری پر شکوه گردد.
-1آرامگاه ارسلان جاذب
ارسلان جاذب، سپهسالار خراسان در زمان محمود غزنوی در سالهای 387 تا 419 بوده است. آرمگاه ارسلان جاذب گنبد خانه ای دواشکوبه - دو طبقه - است. در کمرپوش گنبد، روزن هایی ساخته شده است. گنبد دو پوسته بوده که تنها پوسته زیرین بر جا مانده و این امر از بخش ویران شده آن پیداست.
