بخشی از مقاله
چکیده:
اساس رویکرد مدیریت اقتضایی، هماهنگی با تحولات پر شتاب زمان و ارائه دیدگاه های مدیریتی مبتنی بر روز تشکیل می دهد. مدیران سازمان ها برای ادامه حیات خود در قرن حاضر باید مجموعه ای از قواعد و دستورالعمل های روزآمد را درذهن بپرورانند؛ چرا که ظهور فناوری های جدید مانند اینترنت، شرکت ها را دچار تحولات اساسی نموده و این امر همچون انقلابی به هر گوشه ای از جهان تسری یافته است. وجود سازمان های مجازی یکی از جلوه های بارز این تحولات به شمار می رود. رهیافت اقتضایی که گاهی رهیافت وضعیتی نیز نامیده می شود، بر اجتناب از اصول گرایی مطلق تأکید دارد؛ در واقع، ضرورت مدیریت بر مبنای اقتضا از این واقعیت نشأت می گیرد که عملکرد مدیر در هر زمان، باید با توجه به "موقعیت و مجموعه شرایط فعالیت وی" ارزیابی شود .
وظیفه نظریه و علم، تجویز یک عمل برای یک وضعیت خاص نیست، بلکه یافتن روابطی بنیادی، فنون اساسی و سازماندهی دانش موجود بر مبنای مفاهیمی روشن است؛ زیرا نحوه کاربرد فنون مذکور در عمل، به وضعیت بستگی دارد؛ از این رو تدکید می شود که "مدیریت مؤثر" ، همواره بر مبنای شناخت مقتضیات تحقق می پذیرد .بنابر این بر اساس رویکرد اقتضایی، تلاش می شود تا واکنشهای مدیریتی با مسائل و فرصتهای منحصر به فرد وضعیتهای گوناگون، هماهنگ گردد. استفاده از رویکرد اقتضایی، اهمیت خاصی در مدیریت امروز دارد؛ به طوری که کاربرد این رویکرد به همه وظایف مدیریتی تسری یافته است.
کلمات کلیدی:رهیافت اقتضایی، مدیریت، مدیریت اقتضایی، رهبری اقتضایی
پارادایم قبل
همان طورکه گفته شد، در نظریه های کلاسیک، سازمان را سیستمی بسته می دانستند. ولی در نظریه های جدید سازمانی، سازمان درعین حال که سیستم بازی است به عنوان سیستمی » فنی - اجتماعی« مطرح می شود. جنبه فنی سازمان شامل ابزارها، ماشین ها، وسایل و روش های عملیاتی است، و جنبه اجتماعی آن که خود سیستمی فرعی را تشکیل می دهد، بیانگر روابط کارکنان و مدیران است از عناصر تشکیل دهنده سیستم فرعی که مرکب از آرمان ها، عواطف و انتظارات کارکنان و مدیران است از عناصر تشکیل دهنده سیستم کلی می باشد. دو جنبه فنی و اجتماعی یک سازمان بهم وابسته و مرتبط هستند. البته این سیستمها در سازمانهای مختلف، با توجه به هدف ها و مقاصد سازمان ها متفاوتند - شفریتز و استیون، . - 1381
نگاه سیستمی 2 تاثیر عمده بر سازمان ها گذاشته است:
الف - مکاتب قبلی و درون سازمان را بررسی می کردند و به تاثیر محیط بر آن توجهی نداشتند. ولی رویکرد سیستمی سازمان را در ارتباط با محیط مورد تحلیل قرار می دهد.
ب - مکاتب قبلی با تفکر تحلیلی و تجزیه ای به سازمان نگاه می کردند، یعنی سازمان را بر اساس ویژگی های تک تک اجزاء آن مورد بررسی قرار می دادند. این در حالیست که رویکرد سیستمی با تفکر سیستمی به سازمان به عنوان یک کل نظام یافته که از مجموع اجزا تشکیل شده، می باشد - هیچنز، . - 1376
راپوپورت معتقد است نظریه عمومی سیستم ها بیشتر شامل یک نگرش - جهانبینی - یا یک روششناسی است، تا یک نظریه به مفهومی که در علم به این اصطلاح داده میشود - فرشاد، . - 1362برخی اندیشمندان حوزه مدیریت معتقدند در نظریه سیستم ها نوعی تناقض فلسفی وجود دارد؛ چرا که توصیف سیستم مشروط به توصیف اجزا ریزتر و درشت تر است، بنابراین نوعی توقف کل بر جزء و جزء بر کل در آن دیده می شود.به نظر می رسد نظریه سیستمی را می توان تنها از باب استعاره، در خصوص یک اندیشه یا نظام اندیشهای به کار برد. اگر چه مدیریت سیستمی دید مدیر را وسیع تر می کند ولی انتقاد مهمی که از این نظریه به عمل آمده، آن است که اعمال این گونه نگرش فهرست نمودن کلیه عوامل مرتبط وآثار آنها را نسبت به یکدیگر سنجیدن کار مشکلی است وامکان عملی آن به ویژه در جوامع در حال توسعه بسیار کم است. انتقاد دیگر آنکه نظریه مدیریت سیستمی نوعی روش مدیریت نبوده وتنها یک نگرش کلی است.این نظریه در زمینه روش هیچ چیز تازه ای عنوان نمی کند. یعنی مدیریت سیستمی چهارچوب اندیشیدن را به مدیران ارائه می کند ولی روش انجام دادن کار را به دست نمی دهد؛ به عبارت دیگر شعار مدیریت سیستمی این است:به محیط اطراف نگاه کن وسپس به مدد گروه های مختلف متخصصان وبا بهره گیری از مدیریت علمی ومدیریت علمی ومدیریت روابط انسانی مدیریت کند - . - Charlton, 2003
پیشینه رهیافت
تام برنز بیش از سی و یک سال از عمر خود را در مطالعه و تحقیق و تدوین در دانشگاه ادینبورگ1 اسکاتلند گذراند و در 1981 در کسوت استادی رشته جامعه شناسی بازنشسته شد. او مدتی از وقت خود را در همکاری با گروه وست میدلند2 برای تحقیق در مورد بازسازی و برنامه ریزی پس از جنگ جهانی دوم گذراند. او در طی این دوره همکاری خود را با دانشگاه به مطالعه در مورد انواع مختلف سازمان و تاثیر هر یک از آنها بر الگوهای ارتباط و فعالیت مدیران ادامه داد. او همچنین ارتباط انواع سازمانها را با تغییر شرایط و بخصوص تاثیر نوآوری فنی کشف کرد - رحمانی سرشت، . - 1392تام برنز3 از جمله کسانیست که زمینه ساز بروز رویکرد اقتضایی در مدیریت است. برنز با همکاری دوست روان شناس خود، استاکر4 به بررسی تغییر رویکرد شرکتهای آن زمان که سعی در تطبیق خود با فناوری های جدید بعد از جنگ بودند برآمدند. او جزء اولین کسانی بود که به بررسی ارتباط سازمان با تغییر محیط و خصوصاٌ نوآوری پرداخت. برنز و استاکر پس از مطالعه سازمانهای متعدد آنها را به دو نوع ذیل تقسیم نمودند:
.1 سازمان با ساختار مکانیکی:5 به سازمان بروکراتیک وبری شباهت داشته و در محیط باثبات فعالیت مینمایند.
2.سازمان با ساختار ارگانیک:6 که با رایطش محیطی متغییر خود را تطبیق داده و در شرایط نو افراد مرتباً در حال تعدیل و تعریف شرایط خود می باشند - همان منبع - .
نکته جالب اینکه افراد در سازمانهای ارگانیک دارای تعهد بیشتری نسبت به اهداف سازمان خود هستند. از دید برنز سازمانهای مکانیکی برای مواجهه با تغییرات محیطی دست به اقدامات ذیل می زنند:
.1 ارجاع به مدیر بالا دست، که در نتیجه تکرار، این امر منجر به ایجاد سازمان مبهم می گردد. دلایل ایجاد سازمان مبهم عبارتند از:
- a بروکراسی معمولی:اخذ تصمیمات کلی توسط مدیران ارشد و اتخاذ تصمیمات موردی با پرسنل پایین دست.
- b بروکراسی معکوس: اتخاذ کلیه تصمیمات از جزء تا کل با مدیران ارشد تا حدی که افراد با مراجعه به آنها بروکراسی معمولی را دورزده و آنرا بی اثر خواهند نمود.
2.ایجاد جنگل مکانیکی: توسعه سازمان بروکراتیک و شاخ و برگ دادن به بروکراسی و تشدید بروکراسی در سازمان برای رفع مورد پیش آمده و ایجاد پیچیدگی بیشتر به مرور زمان در سازمانها.
3.ایجاد کمیته های موقت:مطالعات برنز نشان داد عضویت در این کمیته ها برای پرسنل سازمان مکانیک که عادت به ثبات تداوم دارند بسیار مشکل بوده و معمولا ناکارآمد هستند.
در تحقیقات برنز ثابت شد که ساختارهای مکانیک به ارگانیک تبدیل نمی شوند زیرا؛ آنها عادت به دیدگاه باثبات داشته و نمی خواهند کنترلشان را بر محیط و اوضاع سازمان از دست دهند - الوانی، . - 1386
برنز همچنین معتقد است که کارکرد سازمانها تحت تاثیر 3 عامل ذیل قرار دارد:
- سامانه های رسمی اختیار: این سامانه ازهدفهای سازمان فناوری آن وتلاش های آن برای تطبیق دادن با محیط خود نشات می گیرد.
-سامانه های سیاسی: هرسازمانی صحنه فعالیت های سیاسی است، درآن صحنه افراد و واحد ها برای کسب قدرت بایکدیگر همکاری ورقابت می کنند.
-سامانه تعاونی: افرادی که آرمان های حرفهای وساختار شغلی خاصی دارند وبرای پیشرفت بایکدیگر رقابت می کنند.
بر اساس این اعتقاد برنز، یک تصمیم سازمانی زمانی برای اعضا قابل قبول خواهد بود که، حداقل در 2 سامانه سیاسی و رسمی پذیرفته شده باشد - ال دفت، . - 1389
پارادایم حاکم - مبنای بحث -
وظیفه یک نظریه و علم، تجویز یک عمل برای کلیه شرایط نیست، بلکه یافتن روابط بنیادین، فنون اساسی و سازماندهی دانش موجود بر مبنای مفاهیمی روشن است. نحوه کاربرد فنون مذکور در عمل، به وضعیت بستگی دارد. از این رو تاکید می شود که "مدیریت موثر" همواره بر مبنای شناخت مقتضیات تحقق پیدا می کند.مدیریت، انتخاب شیوه ها و رویه ها بسته به موقعیت است. به عبارت دیگر به اقتضای موقعیت و در صورت ایجاب می توان روشی را نسبت به روش دیگر برتر شمرد و بکار گرفت. در سالهای 1970 میلادی به واسطه تمایل به تئوریهای بازتر، زمینه پیدایش و به ظهور رسیدن اندیشه ای نو در مدیریت فراهم گشت. پژوهشگران در این مقطع دریافتند که گاهی اوقات ضرورت دارد برخی از اصول سنتی برای دستیابی به نتایج بهتر، نادیده گرفته شوند. بدین ترتیب، نارسایی ها و یک سونگری مکاتب کلاسیک و نئوکلاسیک و پیچیدگی های مربوط به کاربرد نظریه سیستم در عمل، توجه متفکران و نظریه پردازان مدیریت را به سوی نظریه واقع بینانه تر، با عنوان
