بخشی از مقاله
چکیده
بزهکاری در هر یک از قلمروهای زندگی انسانی امری طبیعی است. یکی از پدیدههای بسیار فراگیر در کودکان و نوجوانان، استفاده آنان از بازیهای رایانهای است. پیشرفتهای فناوری و صنعت در سالیان گذشته، گزینههای بسیاری را فراروی شهروندان و بهویژه کودکان برای پر کردن اوقات فراغت خود نهاده و در این میان، استفاده آنان از بازیهای رایانهای بسیار آشکار است. مدیریت خطر جرم رهیافتی است که بر سنجش خطرات برخاسته از هر یک از کنشهای انسانی و پیشبینی پاسخهای مناسب بر آنان تأکید دارد.
جرمشناسی رشد نیز به عوامل پدیدار در دوران رشد انسان و بهویژه در هنگام کودکی او توجه میکند. مدیریت خطر جرمشناختی بازیهای رایانهای مستلزم همکاری نظامهای عدالت کیفری و نظام آموزشی کشور است. پشتیبانی از حقوق مالکیت فکری پدیدآورندگان بازیهای رایانهای، پررنگ نمودن کارکردهای جامعهپذیرانه این بازیها و نیز تدوین قوانین مناسب، سنجیده و آزمودهشده در اینباره در شمار مهمترین راهبرهای مدیریت خطر جرم بازیهای رایانهای است. این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی و با رویکرد مطالعات میان-رشتهای نگاشته شده است.
مقدمه
ارتکاب جرم در هر یک از قلمروهای زندگی انسانی امری طبیعی است و بر پایه رویکردهای جرمشناسی دورکیمی کنشگران اجتماعی در همه عرصهها باید با مهرتهای رویارویی با بزهکاری آشنا باشند. ویژگی بارز جامعه جهانی در آغاز هزاره سوم میلادی چیرگی روزافزون فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی و بهویژه دنیای مجازی است که گرایش روزافزون شهروندان به آنها به پیدایش مفهوم زندگی دوم کاربران انجامیده است.
در این میان، کودکان و نوجوانان نیز به عنوان سازندگان فردای جوامع انسانی در معرض خطر بزهکاریها و نیز بزهدیدگیهای گوناگونی هستند. بهویژه که از چشمانداز علم جنایی و به طور مشخص جرمشناسی رشد، در شمار آماجهای آسیبپذیری هستند که میتوانند در قلمروی همانند دنیای مجازی با خطرات برخاسته از جرم رویارو باشند. یکی از مهمترین پدیدههای نوینی که خطراتی جرمشناختی را برای کودکان و نوجوانان به همراه میآورد، بازیهای رایانهای است که افزون بر پیامدهای جسمانی و روانی شناختهشده خود، خطراتی جرمشناختی را نیز برای کودکان و نوجوانان ایجاد میکنند.
رهیافت مدیریت خطر جرم، رویکردی نهادینشده در علوم جنایی غربی آغاز هزاره سوم است. میان-کنش این رویکرد با آموزههای جرمشناسی رشد میتواند در هنگام پاسخدهی به بزهکاریها و آسیبهای اجتماعی برخاسته از کنشهای کودکان و نوجوانان بستر ایمنی را برای آنان فر اهم کند. این نوشتار میکوشد تا با روش توصیفی-تحلیلی و رویکرد مطالعات میانBرشتهای، راهکارهای مناسبی را برای مدیریت خطر جرمشناختی کنشهای کودکان در پیوند با بازیهای رایانهای به نظامهای عدالت کیفری و نظام اموزشی کشور پیشنهاد کند.
-1بازیهای رایانهای
یکی از پدیدههای بسیار فراگیر در کودکان و نوجوانان، استفاده آنان از بازیهای رایانهای است. پیشرفتهای فناوری و صنعت در سالیان گذشته، گزینههای بسیاری را فراروی شهروندان و بهویژه کودکان برای پر کردن اوقات فراغت خود نهاده و در این میان، استفاده آنان از بازیهای رایانهای بسیار آشکار است. بازیهای رایانهای را میتوان نمونه تکاملیافتهای از شکل اولیه بازیها درنظر گرفت. بازی به فعالیتی گفته میشود که به صورت داوطلبانه، برای تفریح و لذت بردن انجام میشود. - رازیزاده، - 1394:9 از همینرو، بازی رایانهای را میتوان شکلی از بازی که بهرهگیری از فناوریهای رایانهای و از جمله امکاناتی همچون صفحه نمایش انجام میشود، تعریف نمود.
-2رهیافت مدیریت خطر جرم
مفهوم جامعه خطر یا جامعه ریسکمدار از آوردههای جامعهشناس نامدار آلمانی اولریشبک است که در سال 1986 میلادی و در کتاب "جامعه و خطر" آن را مطرح نمود و بعدها جامعهشناسان بزرگی همانند آنتونی گیدنز آن را بارور کردند. بر این پایه، هر یک از کنشهای انسانی در جامعه پسامدرن و در هزاره سوم، بسته به ماهیت خود بامقداری خطر مواجه است. - - Piquero, 2016: 421 پاسخهای نظامهای سیاست جنایی به انواع گوناگون بزهکاری باید متناسب با خطراتی باشد که هر یک از دستههای بزهکاری برای جامعه میآفرینند .
در همین راستا، برخی از گونههای بزهکاری همانند بزهکاریهای سازمانیافته، جنسی یا امنیتی به دلایل خطرات بیشتری که برای جوامع میآفرینند، با پاسخهای کمابیش دشوارتری از سوی نظامهای عدالت کیفری روبهرو میشوند. - حسانی، - 1395:27 اما دیگر بزهکاران و از جمله کودکان و نوجوانان، تابع دیگر رژیمهای کیفری و جرمشناختی میشوند. در واقع و با توجه به خطرات برخاسته از هر یک از گونههای بزهکاری، یک سیاست جنایی افتراقی درباره انواع بزهکاریها در جامعه ترسیم میشود.
رویکرد مدیریت ریسک با پیروی از منطق بیمه بر این اندیشه بنیادین استوار است که هر یک از بزهکاران و یا گروههای بزهکاری دارای مقداری خطر برای جامعه هستند که میتوان این خطر را با استفاده از روشهای آماری بالینی دریافت. دستههای پرخطرتر با رژیمهای کیفری دشوار و دستههای دیگر با رویکردهای نرم عدالت کیفری رویارو خواهند شد. در آموزههای دینی نیز میتوان جلوههایی از رهیافت مدیریت ریسک جرم را مشاهده نمود. برای نمونه، خداوند گاه پیامبران خود را به نرمخویی در برابر دشمن فرامیخواند و گاه شدیدترین پاسخها را در برابر گروههای بزهکار همانند قوم لوط به نمایش میگذارد. عبارت پرمفهوم »اشداء علیالکفار و رحماء بینهم« بر تارک رهیافت مدیریت ریسک جرم در قرآن کریم میدرخشد.
این رساله بر آن است تا با بررسی قوانین کیفری کشورمان به این پرسش پاسخ دهد که آیا میتوان در ایران نیز جلوههایی از سیاست جنایی ریسکمدار را مشاهده نمود؟ در اینراستا و با توجه به مفهوم فنی شدن حقوق کیفری که جرمشناسانی همانند هنری روبر آن را پرورش دادند، میتوان پذیرفت که قانونگذار کشورمان در برخی از جرایم با ساماندهی رژیمهای شدتگرای کیفری، از سیاست جنایی ریسکمدار پیروی نموده است.
برای نمونه، میتوان به محدودسازی حق استفاده از وکیل در جرایم امنیتی و نیز سازمانیافته در مرحله تحقیقات مقدماتی اشاره نمود که در تبصره ماده 48 قانون آیین دادرسی کیفری 1392 یادشده و نمونهای آشکار از رویکرد مدیریت ریسک جرم است. افزون بر این، برخی از مواد قانون مجازات اسلامی 1392 نیز از رهیافت پیشگفته پیروی نمودهاند که ممنوعیت تعویق و تعلیق مجازات برای بزهکارانی چون اسیدپاشان، محاربان، مفسدان فیالأرض و... - ماده 47 ق.م.ا - و همچنین، الزامی بودن انتشار حکم محکومیت قطعی در برخی از جرایم - تبصره ماده - 6، سزاوار یادآوری هستند.
اما آنچه در این میان اهمیتی فراوان دارد، بررسی ملاکهای نظام عدالت کیفری برای ارزیابی میزان خطر بزهکاران است. بهویژه و از چشمانداز ساماندهی دفاع مناسب اجتماعی، آماجهایی همانند کودکان و نوجوانان میتوانند در پرتو رویکرد مدیریت خطر جرم با قلمروهای ایمنی از فعالیت مواجه باشند. بازیهای رایانهای با توجه به گرایش فراوان کودکان و نوجوانان به آنها یکی از این قلمروهاست که پیادهسازی هدفمند و علمی رویکرد مدیریت ریسک جرم به ایمنسازی آن کمک بسیاری میکند.
-3جرمشناسی رشد
جرمشناسی رشد یا روند زندگی، جرم را به عنوان مجموعه ای از مسیرها درنظر میگیرد که توسط افراد جامعه ستیز از کودکی تا بزرگسالی دنبال می شود. - ابرین، - 1394:89این دیدگاه به نوبه خود، پژوهش پیرامون عوامل حمایتی را که ممکن است از پیدایش رفتار مجرمانه جلوگیری نموده و یا تشدید آن را کمرنگ سازد، تشویق میکند. ویژگی اصلی جرمشناسی رشد تمرکز بر بزهکاری در پیوند با تغییرات صورت گرفته در طول زمان در افراد و شرایط زندگی آنها با پژوهشهایی است که در عمل، بیشتر بر کودکی و جوانی متمرکز هستند.
Munchi,2013:176 - به نظر میرسدکه پژوهشهای روانشناختی نشان می دهند که کودکانی که زودرنجی و کجخلقی را از خود بروز می دهند، واکنشهای شدیدتری را به تجارب نو از خود نشان می دهند. برای نمونه و همانگونه که پیش از این نیز گفته شد، بازیهای رایانهای بهویژه در صورت استفاده افراطی آن میتوانند اختلالاتی رفتاری و خلقی را برای کودکان بهوجود آورند. به کار نبردن پاسخهای مناسب در برابر اینگونه اختلالات سبب میشود که آن کودک به احتمال زیاد، در آینده فردی جامعهستیز و یا بزهکار شود.
اختلالات رفتاری، اختلالات بسیار شایع و ناتوان کننده هستند که بر تنوعی از عملکردها، بویژه بر عملکرد مدرسه کودکان اثر گذاشته و مشکلات بسیاری را برای معلمان، والدین و خود کودکان و نوجوانان ایجاد می کند و آثار منفی بر یادگیری، ارتباط و کارایی اجتماعی آنان می گذارد. پژوهشها نشان می دهند که شیوع اختلالات رفتاری در کودکان رو به افزایش است و این احتمال داده می شود که گسترش روزافزون بازیهای رایانهای یکی از دلایل عمده آن باشد. - مسعودنیا، - 1395:32 به باور ما، با توجه به گرایش بسیار نمایان کودکان و نوجوانان به بازیهای رایانهای، جرمشناسان رشد باید با بهرهگیری از کمکهای فناوران دیگر رشتههای علوم انسانی همانند جامعهشناسان، روانشناسان، حقوقدانان و...بازیهای رایانهای برای کودکان و بهویژه کودکانی که بیشتر ردر معرض بزهکاریها و آسیبهای اجتماعی هستند، ایمن سازند.
-4مدیریت خطرمدار بازیهای رایانهای
بازیهای رایانهای به دلیل پیامدهای دیرپای خود بر کاربران و بهویژه کودکان، به گونهای آشکار مهمترین زمینههای خطر ارتکاب جرم را در آنان پدید میآورند. بدیهیست که شناسایی آسیبپذیرترین پهنههای کنشگری کاربران در اینباره میتواند کمک ویژهای به پیشگیری از بزهکاری آنان نماید. از این دیدگاه، ضروری است که مهمترین عوامل جرمزا را در بازیهای رایانهای شناخت تا بتوان در پرتو رویکرد مدیریت ریسک جرم با آنها به مبارزه پرداخت.
1-4مدیریت آفرینش بازیهای رایانهای
بدیهیست که روزآمدسازی تولید بازیهای رایانهای باید به منظور کاستن از احتمال پدیدارسازی آسیبها و اختلالات گوناگون در کودکان، در دستور کار کنشگران همکار نظام عدالت کیفری برای نمونه در نظام پرورشی کشور باشد. از همینرو و به باور ما، بازیهای رایانهای تولیدشده برای کودکان و نوجوانان باید تا آنجا که ممکن است با فرهنگ بومی سازگار بوده و بتواند زمینهساز رشد استعدادهای کودک را فراهم آورد. افزون بر این، نهادینهسازی مفهوم حقوق مالکیت فکری پدیدآورندگان بازیهای رایانهای همراه با ارائه حمایتهای ساختاری و کارکردی مناسب از آنان میتواند نقش مهمی را در احساس مسئولیت این افراد در تولید بازیهای رایانهای هدفمند و اثرگذاردر پرورش فکری کودکان داشته باشد.
2-4مدیریت جامعهپذیرانه بازیهای رایانهای
بازیهای رایانهای از این دیدگاه افزون بر انجام کارکردهای سرگرمساز برای کودکان و نوجوانان، میتوانند در پرورش تواناییهای شناختی آنان از جامعه و بهویژه کارکرد جامعهپذیری کودکان نیز نقش مهمی را ایفا کنند. در جوامع امروزی نهادهایی مانند خانواده و نظام آموزشی به دلایل گوناگونی مانند پیچیدگیهای اجتماعی، پدیده جهانی شدن و به دنبال آن، جهانی شدن بزهکاری و...گاه در انجام کارکردهای مهم خود همانند جامعهپذیرسازی با چالش رویارو میشوند و از همینرو و بهویژه، با توجه به گرایش فراگیر کودکان و نوجوانان و حتی دیگر گروههای جامعه به بازیهای رایانهای، میتوان از این فرصت برای جامعهپذیرسازی مناسب آنان سود جست.
3-4تدوین قوانین مناسب درباره بازیهای رایانهای
صولاًا قانونگذاری و زایش قوانین مناسب و راهگشا خود ضرورتی بنیادین برای جوامع امروزی است. پیچیدگیهای ساختاری در لایههای گوناگون زندگی اجتماعی آنگونه آشکارند که چارهای جز تصویب سنجیده و روزآمد قوانین شفاف وجود ندارد. قانونمداری یا اصل حاکمیت قانون یکی از بنیادیترین اصول کلی حقوقی است. چنانکه میتوان گفت: مقدمه حاکمیت قانون، قانونگذاری است. - غلامی، - 1392:1320 تجلی این رهیافت در حقوق کیفری همان اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتهاست که از نویسنده مشهور ایتالیایی و یکی از پیشگامان مکتب کلاسیک-چزاره بونسانا دی بکاریا- مطرح شد.
