بخشی از مقاله
چکیده
دفع آبهای سطحی و رواناب ها، از مشکلات اساسی در برخی مناطق شهرستان کرمانشاه است؛ با توجه به اینکه رواناب شهری از جمله منابع اصلی انتقال آلودگی و کاهش کیفیت آب مورد استفاده شهرها به شمار می آید، لزوم توجه و رسیدگی به معضلات و مشکلات ناشی از ایجاد و تجمع رواناب در مناطق مختلف شهری امری مهم محسوب می شود. هدف از این مطالعه، بررسی آسیب پذیری ساختمانهای مسکونی منطقه جعفرآباد در شهر کرمانشاه در برابر پدیده سیل و آبگرفتگی و یافتن علل این آسیب پذیری می باشد.مطالعه حاضر، از نوع توصیفی و به صورت میدانی بوده و داده ها بر اساس مشاهده، مصاحبه، و نیز از طریق چک لیست بررسی شده اند.
نتایج بررسی ها نشان داد که 16 درصد از سازه های مسکونی محله مورد بررسی به علت پایین تر بودن سطح کوچه نسبت به سطح خیابان مذکور مستعد آب گیر شدن و تجمع رواناب ها می باشند. حدود 10 درصد از ساختمانها، به دلیل فرسودگی بافت آنها در برابر پدیده سیل و آبگرفتگی آسیب پذیر می باشند؛ و حدود 24 درصد نیز با مشکل مسدود شدن لوله فاضلاب به علت کوچک بودن آن که ظرفیت خروج فاضلاب منطقه را در هنگام بارندگی های سنگین ندارد، مواجه هستند. بنابراین با مقاوم سازی ساختمانها در برابر پدیده سیلاب شهری و آبگرفتگی، اقدامات نوسازی در سطح منطقه و هم سطح نمودن کوچه ها و خیابانها، و نیز ساخت و ساز مناسب با توجه به جهت شیب معابر، می توان از وارد آمدن خسارت به سازه ها و نفوذآب به داخل مساکن جلوگیری نمود.
کلمات کلیدی: رواناب، محیط زیست، آلودگی، مناطق شهری
-1 مقدمه
شهرنشینی نوع و مقدار آلودگی انتقالی به آبها را افزایش می دهد، که از جمله راه های انتقال این آلودگی ها، تجمع و جاری شدن رواناب حاصله از بارندگی در شهرهاست. در مناطق شهری و حومه شهرها، بیشتر سطح زمین پوشیده از ساختمانها، پیاده روها، و و مناظر و چشم اندازهای متراکم با سیستم زهکشی خراب یا معیوب است. این سطوح اجازه نمی دهند که آب حاصل از باران و ذوب برف به داخل زمین رسوخ کند که این امر سبب افزایش حجم و سرعت رواناب و جریانهای سطحی می شود. آلودگی های ناشی از رواناب شهری شامل رسوباتی چون بنزین، گریس، و مواد شیمیایی سمّی حاصل از وسایل نقلیه موتوری، آفت کشها ومواد مغذی ناشی از پساب عبوری از فضاهای سبز و باغچه ها، ویروسها، باکتری ها، و مواد مغذی ناشی از ضایعات و عدم کارایی سیستمهای سپتیک، نمک جاده ها، فلزات سنگین در اثر عبور رواناب از روی پشت بامها و دیگر منابع، و نیز آلودگی گرمایی ناشی از سطوح کدر و غیر قابل نفوذ مانند سطح خیابانها و پشت بامها می باشد. این آلاینده ها می توانند به آبزیان و حیات وحش آسیب رسانده، و سبب نابودی پوشش گیاهی بومی شوند، و نیز باعث ناسالم شدن آب آشامیدنی شده، و سبب شوند مناطق تفریحی برای مردم و گردشگران غیر ایمن و ناخوشایند گردد.[1]در ادامه پس از مروری بر ادبیات تخصصی موضوع، به بررسی مشکل آبگرفتگی در محله "شهرک جعفرآباد" شهرستان کرمانشاه پرداخته و علل آسیب پذیری ساختمانهای مسکونی این منطقه را مورد بحث و بررسی قرار می دهیم، و در نهایت راهکارهای لازم ارائه می شود.
-2 ادبیات تخصصی موضوع
در سالیان اخیر، شاهد بحثهای فراوانی در رابطه با نزاع میان "توسعه" و "محیط زیست" بوده ایم. مناطق شهری کنونی اغلب مناطق پر جمعیتی هستند که ارتباط خود را با طبیعت از دست داده اند، و اقداماتی که در این نواحی شهری انجام می شود، غالباً مغایر با اصول حفاظت از محیط زیست می باشد .[2]با توجه به اینکه در مناطق شهری و حومه شهرها، بیشتر سطح زمین پوشیده از ساختمانها و پیاده روهاست، که اجازه نفوذ آب باران و برف به داخل زمین را نمی دهد، و با در نظر گرفتن این واقعیت که به دلیل وجود سطوح غیر قابل نفوذ مانند پیاده روها و پشت بامها، رواناب تولیدی یک بلوک شهری، به طور متوسط 5 برابر بیشتر از یک منطقه جنگلی با همان وسعت است، در نتیجه، بیشتر مناطق توسعه یافته شهری برای انتقال مقادیر زیاد رواناب ناشی از پشت بامها و نواحی سنگفرش شده به جوی ها و آبراهه های مجاور، از زهکشها استفاده می نمایند.
رواناب و جریانهای سطحی، آلاینده هایی مانند بنزین، مواد شیمیایی و کودها و مواد مغذی حاصل از فضاهای سبز را مستتقیماً به جوی ها و رودخانه ها منتقال می کند، که این امر مطمئناً به کیفیت آب لطمه وارد می کند. برای حفظ کیفیت آب سطحی و منابع آب زیرزمینی، لازم است تمهیداتی اندیشیده شود تا میزان رواناب تولیدی به حداقل برسد.زمینهای متنوع و متخلخل با مناظر و چشم اندازهای طبیعی مانند جنگلها، تالاب ها، و زمینهای پوشیده از چمن، آب باران و ذوب برف را به دام می اندازند و سبب می شوند که این آب به آرامی به داخل زمین فرو رود. در مقابل، سطوح غیر قابل نفوذ مانند جاده ها، پارکینگ ها، و پشت بامها، از نفوذ آب حاصل از باران و ذوب برف به داخل زمین ممانعت می کنند. در نتیجه بیشتر آب حاصل از بارندگی ها بر روی سطح زمین باقی می ماند، و به سرعت و در مقادیر زیادی تولید رواناب می نماید.
سیستمهای جمع آوری فاضلاب سطحی، رواناب را درمجراها و آبراهه های صاف و مستقیم متمرکز می نماید. این رواناب همینطور که در زیر زمین حرکت می کند، سرعت آن افزایش یافته، و نیروی فرسایشی آن زیاد می شود. وقتی که این رواناب از سیستمهای زهکشی به رودخانه ها وارد می شود، حجم زیاد و قدرت بالایش سبب خسارت به نواحی کناره رودها و پوشش گیاهی آن می شود، و زیستگاه آبزیان را نابود می کند. این جریان های سطحی اضافی، سبب فرسایش و انتقال بار رسوب از سطوح بدون پوشش و سواحل رودخانه ها می گردند. مسأله کاهش نفوذ آب به داخل زمین ر مناطق شهری، همچنین ممکن است سبب ایجاد تغییراتی در عمق آب زیر زمینی شود. اگر چه شهرنشینی به افزایش سیلاب در حین و بلافاصله پس از بارندگی منجر می شود، در نمونه های بسیاری نیز دیده شده که منجر به پایین رفتن سطح آب رودخانه ها در فصول دارای آب و هوای خشک می گردد. بسیاری از زیستگاه های ماهی های بومی و دیگر انواع آبزیان با غلبه چنین شرایطی امکان ادامه زندگی و بقاء نخواهد داشت.[3]
✓ مشارکت مردمی در کاهش حجم رواناب شهری
خانواده های ساکن در مناطق مختلف شهری می توانند با انجام اقداماتی، در کاهش میزان رواناب آلوده در شهر و منطقه خود نقش داشته باشند. به عنوان مثال صرفه جویی در استفاده از کودهای مختلف که درباغچه حیاط منزل استفاده می کنند، عدم استفاده از شلنگ آب در پاکسازی محوطه مسکونی خود و در عوض جارو کردن آن، تا مواد شیمیایی و سمّی کمتر از طریق رواناب حاصله منتقل شود. همچنین مردم می توانند به منظور کاهش وابستگی به آفتکشهای زیان بار، از روشهای جایگزین مانند مدیریت تلفیقی آفات - IMP5 - استفاده نمایند. لازم استراننده ها خودروهایشان را چک کنند که نشتی نداشته باشند، و همچنین می توانند با استفاده از امکانات کارواش که ایجاد رواناب نمی نمایند، از ایجاد رواناب زیاد حاصل از شستشوی ماشین و مواد انتقالی حاصل از آن مانند دترجنتها جلوگیری نمایند. در خانه هایی که سیستم سپتیک وجود دارد، لازم است این سیستمها هر سه تا پنج سال یکبار به طور حرفه ای بازرسی و بازبینی شده و پمپ زده شوند، لازم است مردم با انجام اقدامات و تمهیدات لازم، سبب افزایش عمر سیستمهای سپتیک شوند.
✓ اقداماتی که لازم است توسط مسئولین انجام شود:
مسئولین برنامه ریزان شهری باید تلاش کنند حجم رواناب حاصله و انتقال آلودگی ناشی از آن را با استفاده از روشهای مختلف مانند کنترل های سازه ای و راهبردهای پیشگیری از آلودگی، کنترل نمایند. از جمله اینکه اقداماتی انجام دهند که در نتیجه آن، نواحی طبیعی - به ویژه نواحی حساس هیدرولوژیکی مانند سواحل و نیز خاکهای با نفوذپذیری زیاد - حفظ شده و اثرات توسعه شهری کاهش داده شود. همچنین می توانند میزان رواناب مکان مورد نظر را با ماکزیمم کردن زبری سطوح، بالا بردن نفوذپذیری سطح، و افزایش مسیرهای جریان، کاهش دهند. به عنوان مثال مواد و مصالح متخلخل و نفوذ پذیر برای جاده ها و مسیر عبورماشین ها و نیز پیاده روها استفاده شود، و پوشش گیاهی بومی و کود گیاهی می تواند جایگزین بساری از فضاهای سبز موجود در مناطق شهری شود.
برنامه ریزان شهری و دیگر افرادی که مسئولیت مدیریت مناطق شهری و حومه شهرها را بر عهده دارند، ابتدا باید راهبردهای پیشگیری از آلودگی را شناسایی کرده و اجرا نمایند؛ لازم است مسئولین به دنبال فرصتهای اولویت دار در کاهش آلودگی بوده، و مناطق طبیعی را که در کنترل رواناب کمک کننده هستند، حفظ نماید. و نهایتاً شروع به احیاء و بازگرداندن اکولوژیکی و مقاوم سازی زیرساختها و سیستمهای آب و فاضلاب نمایند. همچنین آموزش عمومی مردم و نظارت بر آن از طریق نصب علائم و بنرها در سطح شهر، و ترغیب مردم به مشارکت در پیشگیریاز تولید رواناب و آلودگی محیط زیست شهری از جمله اموری است کهمسئولین شهرداری می توانند نقش عمده ای در اجرای آن ایفا نمایند. مردم نیز می توانند با استفاده از جایگزین ها و اولویت بندی در استفاده از مواد و روشهای مختلف در امور روزمره خود، داوطلب شدن برای شرکت در فعالیتهای مختلف، و نصب علائم در کنار سیستمهای زهکشی شهری و پیام ها و نوشته هایی چون لطفاً" در این مکان آشغال نریزید" در این زمینه به شهرداری ها کمک نمایند.[3]
-3 روش تحقیق
تحقیق حاضر، یک مطالعه میدانی و توصیفی می باشد. ابزار گردآوری اطلاعات، مشاهده، مصاحبه و بررسی از طریق تکمیل فرم ها و چک لیستها برای ساختمانهای مورد بازدید در منطقه بود. جامعه آماری شامل خانوارهای ساکن در منطقه جعفر آباد شهرستان کرمانشاه بود که از بین آنها حدود 100 خانوار ساکن در یکی از خیابانهای این منطقه - خیابان شریعتی - به عنوان حجم نمونه انتخاب شد و مورد بررسی قرار گرفت.
-4 یافته ها:
تجمع رواناب و آبگرفتگی خیابانها و گاهی نفوذ آب به داخل منازل مسکونی، از جمله مشکلاتی است که معمولا پس از هر بارندگی سنگین، در برخی محلات شهرستان کرمانشاه به چشم می خورد - اشکال 1 و - 2، آبگرفتگی معابر و خیابانها، عبور و مرور شهروندان را با مشکلاتی مواجه کرده و موجب کند شدن تردد خودروها و ایجاد ترافیک سنگین در بیشتر معابر اصلی شهر می گردد. محله جعفر آباد در شهرستان کرمانشاه از جمله مناطقی است که در پی وقوع بارندگی های سنگین، به دلیل جاری شدن حجم زیاد رواناب دچار آبگرفتگی شده و آسیب پذیر می باشد. بررسی ها نشان داد که حدود نیمی از خانوارهای مورد بررسی با مشکل نفوذ آب به داخل خانه های خود مواجه هستند و همه ساله در پی بارش شدید باران، متحملخسارات مالی زیادی می شوند. در رابطه با علّت آسیب پذیری ساختمانها، نتایج تحقیق گویای آن است که 16 درصد از سازه های مسکونی مورد بررسی به علت پایین تر بودن سطح کوچه نسبت به سطح خیابان مذکور مستعد آب گیر شدن و تجمع رواناب ها می باشند. حدود 10 درصد از ساختمانها، به دلیل فرسودگی بافت آنها در برابر پدیده سیل و آبگرفتگی آسیب پذیر می باشند؛ و حدود 24 درصد نیز با مشکل
