بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله به تاثیر شهرک های صنعتی بر توسعه روستاهای پیرامونی به عنوان یکی از عوامل ایجاد فعالیت های تلفیقی با کشاورزی و صنعتی در نواحی روستایی پرداخته است. در واقع شهرک های صنعتی و به تبع آن استقرار صنایع در نواحی روستایی می تواند به عنوان محرک اصلی برای افزایش اشتغال و جلوگیری از مهاجرت های روستایی باشد و در نهایت به توسعه روستایی بیانجامد.
توجه به افزایش اشتغال و جلوگیری از مهاجرت به علت افزایش جمعیت در کشور و جوان بودن جمعیت آن حائز اهمیت ویژه ای است که در مقاله بدان اشاره شده است. شهرک صنعتی خیرآباد واقع در 30 کیلومتری شهرستان اراک با دارا بودن 308 واحد صنعتی که هم اکنون 177 واحد فعال هستند، توانسته است در توسعه روستاهای پیرامونی تاثیر چشمگیری داشته باشد.
یافته های تحقیق همچنین م ید این ادعا است که از لحاظ سیستمی وجود عنصری به نام شهرک صنعتی در این ناحیه به دلایلی توانسته نقش موثری داشته باشد و کارکرد آن برای روستاها مناسب بوده است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی است که با اعمال روش پیمایشی، انجام مصاحبه و نیز تهیه پرسشنامه به جمع آوری داده ها پرداخته شد. تعداد 120 نفر شاغلان در شهرک صنعتی و 245 نفر از خانوار روستاهای نمونه دهستان مزبور به عنوان نمونه انتخاب و مورد پرسشگری قرار گرفتند که با سوالات بسته چندگزینه ای طبق روش لیکرت و آزمون کای اسکویر به تجزیه و تحلیل میزان اشتغالزایی و تاثیر آن در مهاجرت روستاییان مبادرت ورزیده شد.
مقدمه
اقتصاد روستایی عمری برابر با سکونت انسان در کره زمین داشته و نقشی اساسی در مکان استقرار، استمرار در سکونت، تولید ثروت و ایجاد اشتغال ایفا نموده و امروزه نیز در بین کارکردهای متنوع سکونتگاه های روستایی یکی از مهمترین آنهاست
زراعت به تنهایی نمی تواند برای توده های روستایی اشتغال با درآمد کافی ایجاد کند - DHV هلند، 1375، . - 4 بنابراین توان ماندگاری هر کشوری در جهان پر تحول کنونی، تابعی از میزان هوشیاری مردم آن کشور در بهره برداری بهینه از منابع متعدد و موجود آنجاست که الزاما بر پایه برنامه ها و طرح های از پیش اندیشیده بنا می شود. بنابراین طرح ایجاد و گسترش استقرار صنعت در روستاها اگر بیش از پیش جدی گرفته شود و اگر با صبر و حوصله و کارشناسی دقیق مورد پیگیری قرار گیرد، بی گمان می تواند زمینه ساز خروج از تنگناهای موجود در نواحی روستایی باشد
تاثیرات و نفوذ صنعت در مناطق روستایی ضمن ایجاد اقتصادی فعال - درآمد، اشتغال - می تواند دارای اثرات تکاثری کوچک باشد، به طوریکه تجربیات کشورهای متعدد نشان می دهد که تغییر ساختاری از طریق صنعتی شدن، نه تنها نقش با ارزش اقتصادی در مناطق روستایی ایجاد نموده، بلکه منجر به اقتصاد خود رانشی می گردد For ss - ، 1197، . - 239 این مقاله با لحاظ موارد فوق به دنبال پاسخگویی به آثار شهرک های صنعتی در توسعه روستاهای پیرامونی در زمینه های اقتصادی- اجتماعی می باشد.
مبانی نظری تحقیق
هر سکونتگاه روستایی به تناسب ساختار اقتصادی- اجتماعی و همچنین تحولاتی که از گذشته تا به امروز به خود دیده است، دارای کارکرد مشخصی است که در تقسیم بندی متعارف می توان آن را در چهار مورد برشمرد، کارکرد سکونتی، خدماتی- تسهیلاتی-ارتباطی- استراحتگاهی و اقتصادی- تولیدی - سعیدی، 1375، . - 52 در یک تقسیم بندی دیگر کارکرد روستاها را در مواردی چون سکونتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی می توان دانست که در این بین، کشاورزی مهمترین کارکرد اقتصادی سیمای روستایی جهان است
کارکرد تمام تقسیم بندی های فوق، کارکرد اقتصادی روستاهاست، که در نقش هایی چون تولیدی، تبدیلی و مبادله ای به هم پیوند خورده و نظام اقتصادی روستاها را شکل می دهد Li t t l e - ، 1182، . - 43 از طرف دیگر همه فعالیت های اقتصادی، اشتغال و درآمد ایجاد می کنند. واضح است که موضوع فعالیت های اشتغال زا و درآمدزا را باید با دقت و توجه مورد بررسی قرار داد تا در بافت توسعه اجتماعی- اقتصادی دارای معنی و مفهوم باشند
بدین ترتیب صنعت به عنوان یک فعالیت اقتصادی و بخشی از کارکرد اقتصادی در روستاها، کم و بیش این جوامع را تحت تاثیر قرار می دهد. صنعت به ذات خود اصولی است که می تواند با انجام یک سلسله اعمال بر روی مواد خام، آن را با ارزش و قابل استفاده سازد
شاید تعجب آور باشد که میانگین سهم صنعت در تولید ناخالص داخلی در جهان سوم تقریبا مشابه اقتصادهای پیشرفته سرمایه داری، یعنی 35 درصد است. امروزه صنعتی شدن روستاها در قالب برنامه های مدون و برای رسیدن به اهدافی از قبیل ؛ افزایش فرصت های شغلی، تقویت اقتصادی، افزایش درآمد روستاییان، رفع معضل بزرگ فقر، فرآوری تولیدات کشاورزی، تهیه نهاده های اساسی و کالاهای مصرفی جامعه روستایی دنبال می شود
ایجاد شهرک ها و مجتمع های صنعتی در هر منطقه تابعی از شرایط اقتصادی و مقتضیات اجتماعی و فرهنگی، امکانات منابع طبیعی، مزیت های جغرافیایی و مهمتر از آن تابعی از انگیزه های اقتصادی و سیاسی دولت ها است
نخستین کوشش ها برای نواحی صنعتی در کشور ما حدود 30 سال پیش به عمل آمد که ابعادی بسیار محدود داشت. ولی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، احداث نواحی صنعتی به طور فزاینده ای رشد یافت. با تصویب قانون تشکیل شهرک های صنعتی ایران این شرکت به منظور ایجاد هماهنگی و ایجاد استفاده مطلوب از امکانات شهرک های صنعتی در مرداد ماه سال 1363 فعالیت های خود را آغاز کرد - شرکت شهرک های صنعتی، 1364، . - 7 توسعه روستایی مفهومی چند بعدی است که در نگرش سیستمی دارای ساختارهای مختلف اقتصادی،اجتماعی، کالبدی می باشد. این ساختارها به همراه کارکردهای ویژه ای که دارند فضای جغرافیایی خاصی را به وجود می آورند. بدین جهت ایجاد شهرک های صنعتی در نواحی روستایی به عنوان یکی از ساختارهای مکمل توسعه می تواند باعث توسعه روستایی گردد
روش شناسی تحقیق
در این تحقیق از دو روش کتابخانه ای و روش میدانی استفاده شده است. در این بخش مطالعات کتابخانه ای، مبانی نظریه ای و سوابق مطالعاتی موضوع مورد بررسی و بر این مبنا، تعدادی از شاخص ها و معیارهای مرتبط با سنجش شهرک صنعتی و اثرات آن بر توسعه روستاها انتخاب شده است. به دلیل گستردگی منطقه و تعداد زیاد خانوار از روش نمونه گیری تصادفی ساده استفاده گردید.
در مرحله اول نمونه گیری در سطح روستاهای دهستان به روش انتساب متناسب در دو مرحله طبقه بندی شده و سپس تصادفی صورت گرفت و از 42 روستای بالای 20 خانوار، با توجه به طبفات جمعیتی 8 روستا انتخاب گردید. در مرحله دوم تعداد خانوارهای روستاهای نمونه در سطح ناحیه با استفاده از فرمول نمونه گیری کوکران محاسبه و سپس بر اساس توزیع نسبی خانوارها در دهستان، 245 نفر از خانوار انتخاب گردید. مرحله سوم نمونه گیری از 120 نفر از شاغلان واحدهای صنعتی شهرک بوده است.
با توجه به اینکه متغیرهای مورد نظر کیفی و داده های جمع آوری شده از مقیاس رتبه ای بر اساس طیف لیکرت برخوردار بوده اند، از آزمون ناپارامتری - آزمون کای اسکویر - برای سنجش میزان اثرات شهرک صنعتی در دهستان مورد نظر برای تحلیل داده ها استفاده شد.
محدوده مورد مطالعه
محدوده مورد مطالعه نواحی روستایی واقع در دهستان مشک آباد از بخش مرکزی شهرستان اراک می باشد. دهستان مذکور دارای 42 نقطه روستایی، 2155 خانوار و 7391 نفر جمعیت است.
شهرک صنعتی خیرآباد به دلیل مجاورت با روستای خیرآباد، به شهرک خیرآباد معروف میباشد. در شهرستان اراک و به فاصله حدوداً 30کیلومتری از شهر اراک واقع گردیده و مساحت آن معادل 389هکتار و سطح کاربری اراضی صنعتی آن تقریباً 169 هکتار میباشد . این شهرک در مجاورت جاده اراک - تهران و مسیر راهآهن سراسری کشور واقع است و با ایستگاه راهآهن ابراهیمآباد12کیلومتر فاصله دارد. همچنین فاصله آن تا فرودگاه اراک 40 کیلومتر، گمرک اراک 30کیلومتر و تا تهران 210 کیلومتر میباشد . واحدهای صنعتی استقرار یافته در این شهرک شامل : صنایع فلزی،غذایی،شیمیایی، برق و الکترونیک، نساجی و سلولوزی است.
تعداد واحدهای صنعتی مستقر در این شهرک 308 واحد است که از این تعداد 177 واحد به بهرداری رسیده است و از این رو هم اکنون 2908 نفر در این واحدها مشغول به کار هستند و پیش بینی می شود 1900 نفر دیگر نیز بتوانند در این شهرک مشغول به فعالیت شوند.
یافته های تحقیق
بر اساس ارزیابی ساکنین، از اثرات شهرک صنعتی در این حوزه می توان به افزایش فرصت های شغلی - با میانگین رتبه - 3/75، افزایش سطح درآمد - با میانگین رتبه - 3/45، امنیت شغلی - با میانگین رتبه - 3/35، کاهش مهاجرت - با میانگین رتبه - 3/9، تخریب محیط زیست - با میانگین رتبه - 2/3 و از بین بردن زمین های کشاورزی - با میانگین رتبه - 2/9 را نام برد.
براین اساس بیش از 70 درصد ساکنین معتقد بودند که شهرک صنعتی منجر به شاخص های فوق الذکر گردیده است و بر اساس آماره آزمون کای اسکویر توافق معناداری در بین نظرات ساکنین در این زمینه وجود دارد - جدول شماره . - 1 در این خصوص یافته های پرسشنامه ساکنین این ناحیه نشان دهنده همسویی با موارد فوق است. به طوری که در ساخت واحدهای صنعتی از نیروی کار بومی روستا و نیز در زمینه اشتغالزایی بیش از 60 درصد از نیروی کار بومی استفاده شده است.
همچنین بر اساس آمار آزمون کای اسکوئر دو بعدی بین ایجاد مشاغل در سطح وسیع و وابستگی آن ها به شهرک صنعتی رابطه معناداری در سطح - =0/01 - وجود دارد و میزان ضریب همبستگی 0/79 می باشد. بر اساس دیدگاه ساکنین، تاثیرات اقتصادی شهرک صنعتی - ایجاد فرصت های شغلی و درآمد - منجر به امنیت شعلی در منطقه و به تبع آن کاهش میزان مهاجرت در منطقه شده است.
همچنین ادراکات و تصورات جامعه میزبان از اثرات محیطی گردشگری در ناحیه بی نظر بوده، به طوری که بر این اساس، رشد شهرک صنعتی در ناحیه بر کیفیت محیط زیست - با میانگین رتبه - 2/3 ، تخریب زمین های کشاورزی - با میانگین رتبه - 2/9 تاحدودی موثر بوده و بر اساس آزمون کای اسکوئر، توافق معناداری در رتبه های فوق الذکر وجود دارد - جدول شماره . - 1 درک و تصورات مثبت از بعضی اثرات اقتصادی و محیطی شهرک صنعتی توسط جمعیت میزبان حاکی از توسعه مناطق روستایی ناحیه است.
میزان رشد شهرک صنعتی و یا کارکرد شهرک صنعتی در نواحی روستایی بر اساس سه شاخص میزان وابستگی شاغلین سرپرست خانوارهای روستایی به شهرک صنعتی، میزان وابستگی درآمدی خانوارهای روستایی به شهرک صنعتی و ارزیابی ساکنین از میزان
