بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش در پی آن است تا به بررسی و تحلیل داستانهای فانتزی دفاع مقدس، ویژه کودکان و نوجوانان بپردازد. در ابتدا سیر تاریخی تحلیلی داستانهای خیالی و شگفتانگیز جنگ را نشان دادهایم؛ آنگاه داستان پاییز در قطار کاظم مزینانی را مدنظر قرار دادهایم. تاکنون پژوهش های اندکی درباره چگونگی به کارگیری ابزارهای فانتزی در شناساندن ارزش های دفاع مقدس به کودکان و نوجوانان صورت گرفته است. این پژوهش در راستای برطرف کردن بخشی از این کاستی است. از ویژگیهای مهم داستان پاییز در قطار این است که مخاطب در فضای فانتزی داستان، نشانههایی از واقعیت - دفاع مقدس - را میبیند. این واقعیت، با حوادث عادی و روزمره اختلافی فاحش دارد؛ زیرا واقعیتی است تاریخی و مورد توجّه که هیچ تحریفی در آن پذیرفتنی نیست. نویسنده با استفاده از ابزارهای فانتزیساز به ویژه صور خیال از قبیل تشبیه، نماد و تشخیص هم داستانی زیبا و شاعرانه آفریده است و هم مفاهیم ارزشمندی چون شهادت را برای کودکان و نوجوانان ملموس ساخته است. بررسی ما نشان داد که بهرهگیری از صورخیال در داستان صرفاً جنبه تزئینی ندارد؛ بلکه وسیلهای بسیار کارآمد در القای حس عاطفی، تصویر فضا و صحنه های خیالی در ذهن مخاطب و پردازش شخصیت های داستان است.
واژگان کلیدی: ادبیات کودک، داستان فانتزی، تخیل، صور خیال، روانشناسی.
مقدمه
همیشه این سوال مطرح بوده است که آیا برای کودکان، میتوان از جنگ نوشت. دکتر ناهید معتمدی استاد دانشگاه و پژوهشگر ادبیات کودکان و نوجوانان چنین به این سوال پاسخ میدهد؟» ادبیات جنگ اگر حالت گزارشگونه نداشته باشد و فارغ از خون و خون ریزی باشد و به صورت هنری نوشته شود، قابلیت این را دارد که بخشی از ادبیات کودکانه باشد. ادبیات جنگ باید به معنی اخص کلمه در درجه اول ادبیات ناب باشد، نه گزارش صحنه های جنگ. در این حالت است که ادبیات جنگ توانایی این را پیدا می کند که سالیان سال به عنوان ادبیات پایداری باقی بماند . « - فروغی جهرمی ، - 358: 1389 برخی از نویسندگان عرصه کودک و جنگ به روایت رشادتهای رزمندگان با بهره گیری از تخیل و وارد کردن عناصر غیرواقعی در داستان پرداخته اند. در تعریف فانتزی گفتهاند: فانتزی به آثاری گفته می شود که» از دنیای واقعی آگاهانه دور میشوند تا واقعیت ها را در جهان غیر واقعی بازسازی کنند. در اینگونه آثار با عوامل غیر واقعی روبه رو میشویم که اگرچه با منطق جهان واقعی همخوانی اندکی دارد؛
ولی با بازتاب حقیقت والاتری روبه رو میشویم که در آن معنویت و انسان دوستی است - « قزل ایاغ، » . - 9 :1386 از نخستین کسانی که کوشید فانتزی را به شکل روشمند شناسایی و طبقه بندی کند، تزوتان تودوروف بود که در کتاب فانتاستیک خود به بیان ماهیت و گونههای آن پرداخت. طبقهبندی او از سوی دیگران نقد شد و افرادی چون فیشر، جوی چانت، دایانا واگونر در طبقهبندی این ژانر بر درونمایه و موضوع آثار تأکید کردند. بر این اساس داستانهای فانتاستیک به انواع واقعنما، واقعگرا، تمثیلی، علمی تخیلی، گوتیک فانتزی، فانتزی طنز و ... تقسیم شد - رضی و حاجتی،. - 95 :1390 با این اوصاف بسیاری از داستان های فانتزی دفاع مقدس را می توان از نوع واقعگرا دانست؛ زیرا این داستانها گرچه از سویی حاوی عناصر شگفتانگیز هستند از سوی دیگر روایتگر حوادثی تاریخیاند.
داستانهای خلبان کوچولو از داوود غفار زادگان، پری نخلستان از حسین فتاحی، کودکی های زمین از جمشید خانیان و پاییز در قطار با این دیدگاه نوشته شدهاند. خلبان کوچولو، نوشته داوود غفارزادگان بود که در کل، جنگ را مذموم میشمرد، اما گناهش را به گردن آغازگر آن، یعنی رژیم متجاوز عراق میدانست. همچنین، حساب بچّه های - مردم - دو کشور را، از بقیه جدا میکرد، و به دوستی بین آنان صرفنظر از جنگ بین نظامیانشان تاکید میورزید. این کتاب مصور را میتوان از نخستین داستان هایی دانست که در روایت جنگ برای کودکان از ژانر فانتزی استفاده کرده است. در این داستان هواپیمای اسباب بازی پسربچهای تبدیل به هواپیمای واقعی میشود وسوار بر آن، از جبهه و خاک عراق دیدن میکند.این نوع فانتزی را میتوان، فانتزی شخصیتهای اسباب بازی نامید. »اسم من چفیه است«،
نوشته مرتضی سرهنگی ، با نگاه و بیانی کودکانه ، به معرفی یکی از مظاهر جبهه و جنگ پرداخته بود که با جنگ، از فرهنگ اعراب مبارز فلسطینی، وارد فرهنگ پوششی گروهی از مردم ما شد. این اثر را نیز می توان از پیشگامان فانتزی نویسی در عرصه دفاع مقدس دانست. هرچند از لحاظ شگردهای فانتاستیک ،کامل نیست اما آغازگر راهی بوده است برای نگاه به جنگ از این دیدگاه. در سال 1376 جمشید خانیان کودکیهای زمین را نوشت. این داستان مربوط به روزهای آغازین جنگ است و ماجرای داستان در اهواز و آبادان رخ میدهد. کامران پارسی نژاد در توصیف این داستان مینویسد: » نکته بسیار مهم در این داستان حضور غولی به نام کلکل اشتر است. حضور این غول در کنار راوی داستان، به داستان ابعاد پیچیده و چند بعدی داده است . نویسنده آن چنان این غول را در وادی واقعیتها طبیعی آفریده است که خواننده در چند مرحله احساس میکند که به راستی راوی در واقعیت او را میبیند - «پارسی نژاد،. - 257 :1384 داستان پری نخلستان نیز علاوه بر آنکه درصدد القای فضای فانتزی و شگفت آور است، روایتگر لحظاتی کاملاً واقعی از حوادثی که بر این سرزمین گذشته نیز هست.
نویسنده با دادن اطلاعات تاریخی و البته جغرافیایی در صدد آن است که کودک مخاطب داستان را در فضا و حال و هوای روز های آغازین جنگ تحمیلی قرار دهد. نمونهای از نمونه های بی شمار اطلاعات تاریخی و جغرافیایی را در این بند داستان می خوانیم که روایتی فانتزی از حادثه ای واقعی است: » لک لک گفت: دشمن هر روز دارد جلوتر میآید و هر روز خرابی بیشتری به بار میآورد. امروز فرداست که وارد شهر شوند. از هر طرف جلو آمدهاند. از آن طرف پشت دیوارهای کوی طالقانی هستند، از این طرف هم وارد گمرک شده اند. پلیکان هم گفت :جوانهای شهر واقعاً فداکاری می کنند.« - فتاحی، - 136 :1388
در داستان » شمشاد و آرزوی چهارم « نیز از رویا برای دست یابی به یک آرزوی بزرگ بهره گرفته شده است. در این داستان، شمشاد در مسیر حرکت به سوی جبهه خودی بر اثر تابش شدید آفتاب دچار خیالات و هذیان میشود. او غول چراغ جادو را میبیند و از او میخواهد که برای همیشه به جنگ پایان دهد. رویا در این داستان تخیل قهرمان را میسازد تا آرزوهای او را تحقق بخشد. آرزوهایی که واقعیت مانع از رسیدن به آنها بود: »بعد انگار که به کشف مهم و بزرگی رسیده باشد، بلند فریاد زد: آهای غول چراغ آرزوی سوم: تا قیام قیامت دیگه تو دنیا جنگی اتفاق نیفته. ها. . . ها. . . ارباب، متأسفم!- / چرا میخندی؟- / این شد چهار تا آرزو. این آرزو هرگز براورده نخواهد شد. . . ها . . . ها . . . آزاد شدم ها. . . ها . . . خداحافظ. .« منوچهر سیلی آرامی زد به صورت شمشاد و گفت: »داری هزیان میگی؟ شمشاد حواست کجاست؟ داره فرار می کنه - « صحرایی - 97 :1387
