بخشی از مقاله
چکیده
تحلیل ساختاری آثار روایی یکی از شگفتترین دستاوردهای نقد ادبی معاصر است که بر کارکردهای ساختاری استوارند. تاکنون روایتهای بسیاری در ادبیات فارسی با این دیدگاه بررسی و تحلیل شدهاند؛ اما هزار و یک شب، یکی از بزرگترین یادگارهای ادبی کهن، تاکنون از این جنبه بررسی نشده است. بنابراین در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از ابزار کتابخانهای انجام گرفته، نگارنده بر آن است تا با رویکرد ساختارگرایانه به تجزیه و تحلیل داستان »دو عاشق ماهرو « یکی از داستانهای زیبای هزار و یک شب بپردازد و عناصر و کارکردهای اجزای حکایتهای آن را بیان نماید تا ویژگیهای ساختاری این داستان را با عنایت به درونمایه داستان، طرح، شخصیت و شخصیتپردازی، زاویه دید، گفتگو، لحن و صحنهپردازی، مورد بررسی قرار دهد و پیوستگی اجزای سازنده حکایات با هم و پیوستگی آنها با کل حکایات بیان شود.
کلیدواژهها: ساختارگرایی، روایت، عناصرداستان، هزار و یک شب، دو عاشق ماهرو.
-1 مقدمه
ساختارگرایی، که در نیمه دوم قرن بی ستم پدید آمد، عامل تأثیرات فروانی در قلمرو علوم ان سانی و فلسفه شد. تحلیل ساختاری بر آثار روایی یکی از شگفتترین دستاوردهای نقد ادبی معاصر است. امروزه نقدهای فراوانی را میتوان یافت که بر کارکردهای ساختاری استوارند. همچنین پژوهشهای ساختاری در باب روایت پیشرفت و کارایی بسیاری داشته است. ساختار پیوندی یکپارچه و منسجم میان همه عنا صر ادبی و هنری ا ست که شاعر، نوی سنده و هنرمند با به کارگیری شگردهای ادبی و به طرز هنرمندانه پدید می آورد؛ این اجزا و عناصر در پیوندی تنگاتنگ و متقابل با یکدیگر قرار دارند و مجموعه آنها کلیتی منسجم بهوجود می آورد که در آن میزان هماهنگی شکل و محتوا، ایدهآل بودن ساخت را به دنبال دارد - علوی مقدم، . - 186 : 1377نکته قابل توجه آن که در بررسی یک ساخت ادبی مانند هر ساخت دیگری پرداختن به جزئیات کمکی به شناخت کامل آن ساخت نمیکند بلکه باید کل عناصر و روابط آنها در تمایل با یکدیگرمورد بررسی قرار گیرد.
آیخن باوم معتقد است که حتی یک جمله از اثر ادبی نیز نمی تواند در خود، بیان م ستقیم اح ساس شخص نوی سنده با شد، بلکه همواره در حکم لحظهای ا ست از متن با تأکید بر مناسبات درونی یک ساختار و اینکهاثر ادبی نظامِ عناصر وابسته به یکدیگر است که رابطه هر عنصر با دیگری کار کرد آن را در چارچوب نظام مشخص میکند - احمدی، . - 51-52 :1386
تاکنون روایتهای ب سیاری در ادبیات فار سی با این دیدگاه برر سی و تحلیل شدهاند؛ اما هزار و یک شب تاکنون از این جنبه برر سی ن شده ا ست؛ بنابراین در این پژوهش با رویکرد ساختارگرایانه به تجزیه و تحلیل داستان »دو عاشق ماهرو« از مجموعه هزار و یک شب پرداخته می شود و تلاش می شود ا صالتها و ویژگیها ی ساختاری حکایات این کتاب با عنایت به درونمایه دا ستان، طرح، شخصیت و شخصیتپردازی، زاویه دید، گفتگو، لحن و صحنه پردازی، مورد بررسی قرار گیرد. مسأله اساسی این پژوهش بیان اجزای و عناصر سازنده داستان »دو عاشق ماهرو« میباشد.
-2 پیشینه تحقیق
پیشینه این تحقیق را در دو دسته میتوان بررسی نمود.
-1-2 تحقیقاتی درباره هزار و یک شب انجام شده است که مقالات زیر از این دستهاند:
»در جستجوی شهرزاد هزار و یک شب« نوشته محمود طاووسی و همکاران در مجله پژوهشهای ادبی؛ مقاله مریم حسینی در فصلنامه متنپژوهی ادبی تحت عنوان »نامگزینی زنان در داستانهای هزار و یک شب«؛ »کارکردهای لفظی و معنوی شعر در حکایتهای هزار و یک شب« اثر جواد دهقانیان و همکاران در فصلنامه تاریخ ادبیات دانشگاه شهید بهشتی؛ همچنین مقاله حمید عبداللهیان و الهام حدادی تحت عنوان »رویکرد روایتشناختی به حکایت مکاران از داستانهای هزار و یک شب« در فصلنامه هنر و پژوهش و پژوهش محبوبه خراسانی تحت عنوان »ریختشناسی هزار و یک شب« در مجله پژوهشهای ادبی.
-2-2 تحقیقات انجام شده درباره عناصر داستانی که تعداد آنها بسیار است. مانند:
»بررسی و تحلیل عناصر داستان در کلیله و دمنه فارسی و عربی - باب شیر و گاو - « اثر فرناز نقیزاده و طیبه امیریان در پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی؛ »بررسی تطبیقی عناصر داستان در مقامات حریری و مقامات حمیدی« نوشته علیرضا نبیلو در مجله ادبیات تطبیقی؛ همچنین مقاله علی محمد پشتدار و زهرا سلامت تحت عنوان »بررسی و تحلیل عناصر داستان در کتاب »پنج داستان« جلال آل احمد« در مجله کتاب ماه ادبیات؛ مقاله سهیلا موسوی سیرجانی و ایران خوشچهره در مجله ادبیات پارسی معاصر تحت عنوان »عناصر داستان در رمان سالهای جنگ«؛ و مقاله علی رزاقی شانی تحت عنوان »نگاهی بر عناصر داستان افشین و بودلف« در مجله رشد آموزش و پرورش.
-3 پرسشهای تحقیق
این پژوهش بر آن است به پرسشهای زیر پاسخ دهد:
-چگونه با تکیه بر ساختارگرایی داستان »دو عاشق ماهرو«، مورد بررسی و تحلیل قرار میگیرد؟
-مهمترین عناصر داستانی داستان »دو عاشق ماهرو« کدامند؟
-4 روش تحقیق
نوع روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است.
گردآوری دادههای تحقیق با روش مطالعه کتابخانهای انجام شده. ابزار گردآوری اطلاعات فیشبرداری و تجزیه و تحلیل اطلاعات و دادهها در این تحقیق بر اساس کمی و کیفی صورت گرفته است.
-5 ادبیات تحقیق
-1-5 ساختار و ساختارگرایی
فرمالیستها با تکامل و تحول خود به شکل ساختارگرایی زنده شد و ادامه حیات داد، در این مکتب اندیشه فرم و محتوا نیز تکامل یافته و تبدیل به بحث ساختار گشت.ساخت یا ساختار بازیافت کلیه ارتباطهای عناصر تشکیلدهنده یک اثر ادبی است؛ یعنی مجموعه روابط متقابل اجزای یک کل با یکدیگر به گونهای که هر واحد بیشترین نقش را در برابر دیگر اجزا داشته باشد - شفیعی کدکنی، . - 30 :1385 ساختارگرایی یا ساخت، حاصل روابط متقابل کلیه عناصری است که اثر را تشکیل میدهد، به عبارت دیگر ساختار به نتیجه ارتباط ضروری میان اجزای یک کل هنری است که موجب یکپارچگی اثر میشود و این یکپارچگی هرچه کاملتر باشد، بیشتر به اثر وحدت هنری میدهد . شمیسا در این باره میگوید: »ساختار مجموع اجزاء متشکله یک اثر است که باهم ارتباط و تعامل دارند« - شمیسا، . - 373 :1378
سرآغاز اصلی و جدی پیدایش ساختارگرایی را با ظهور فرمالیسم روسی و نظریات زبانشنا سی سوسور1 می دانند، فرمالیسم روسی زمینه ساز نظریه ساختارگرایی شد و بسیاری از نظریات فرمالیستها به گونهای پرداختهتر و بارورتر در ساختارگرایی مطرح شدند. »اما اهمیت دوسوسور در آن است که وی آنچه که پیشتر به صورت پراکنده مطرح شده بود را منظم ساخت و به شکلی یکپارچه به دست داد« - اخلاقی،. - 22 :1377ری شه مکتب ساختارگرایی از آن روزی گذا شته شده ا ست، که صورت در مقابل محتوا قرار گرفت. نخ ستین ن شانههای توجه به صورت در گفتههای افلاطون و ار سطو دیده می شود، به نظر ار سطو
