بخشی از مقاله
چکیده
شعر دفاع مقدس از ابتدا تاکنون تغییراتی در فرم و محتوا و زبان و رویکرد و نحوه انتقال معنا و مفهوم داشته است و در واقع چهار مرحله تهییجی، توصیفی، تبیینی و اجتماعی را پشت سر گذاشته است. با توجه به مکتب کارکردگرایی شعر دفاع مقدس توانسته خود را با توجه به تغییرات فرمی و محتوایی شعر جامعه به روز کند و با تغییراتی که از سال 1359 تاکنون در جامعه و انتظارات مخاطبان، چه رزمنده و جانباز و چه مردم عادی، بوجود آمده هماهنگ نماید و به همین دلیل ماندگار شده است و توانسته در کنار سایر جریانهای شعری جامعه، به عنوان جریانی اثرگذار و قابل اعتنا باقی بماند.
هدف از نوشتن این مقاله، شناخت شعر دفاع مقدس به طور اعم و بررسی سیر تغییر تحول محتوایی و فرمی آن به طور اخص و تبیین و تحلیل آن است. نگارنده در این مقاله سیر تغییر و تحول محتوایی این گونه یا جریان شعری را از سال 1359 تاکنون بررسی نموده است. شیوه گردآوری اطلاعات مربوط به این مقاله، مصاحبه و فیشبرداری بوده و حاصل شناخت علمی و تجربی نویسنده میباشد.
مقدمه
کسانی که در حوزه ادبیات دفاع مقدس، بویژه شعر دفاع مقدّس صاحبنظر هستند، با توجه به محتوا محوری این گونه شعری، به طور کلی دو تعریف از شعر دفاع مقدس ارائه میکنند.
شعر دفاع مقدس در تعریف عام
براساس اینعریفت شعر دفاع مقدّس، شعری است که وظیفهاش دفاع از مقدّسات جامعه، از جمله ارزشهای دینی و ملی آن جامعه میباشد. در این تعریف که بیشتر بر ارزشهای جامعه اعم از ارزشهای عام، خاص و ویژه استوار است، حوزههای معنایی و محتوایی شعر دفاع مقدس بسیار گسترده خواهد بود و هر شعری که در آن به ارزشهای جامعه توجه شده باشد، یا هر شعری که به دفاع از ارزشهای جامعه پرداخته باشددر، حوزه شعر دفاع مقدّس قرار میگیرد. چرا که در این صورت شعر به دفاع از ارزشها که همان مقدّسات جامعه هستند پرداخته است. پس میتواند شعر دفاع مقدّس نامیده شود.
شعر دفاعمقدّس در تعریف خاص
در این تعریف که به نوعی »زمانمند« و »مکانمند« است،شعر دفاع مقدّس به تعریف، توصیف تبیین و تحلیل هشت سال فداکاری، ایثار، شهادت، رشادت، جانبازی و دفاع مردم ایران و تبعات این فداکاریها و جانبازیها میپردازد. مردمی که با جان و مال از ارزشهای دینی و ملّی خود در برابر حمله رژیم بعثی عراق دفاع کردند و میکنند.
جریان شعر دفاع مقدّس از سال 1359 تاکنون توانسته است در کنار سایر جریانات شعری کشور در فرم و محتوا ادامه داشته باشدو، پا به پای شرایط دفاع مقدّس، شرایط جامعه و شرایط تغییرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تغییر کند، تا مؤثر و ماندگار باشد. در این مقاله تعریف خاص شعر دفاع مقدّس و جریان آن مدنظر است.
از دیدگاه مکتب کارکردگرایی تا زمانی که امری از جمله شعر دفاع مقدس حرفی برای گفتن و دلیلی برای نوشته شدن و اثری در جامعه داشته باشد، و بتواند به نیازهای فرهنگی، ادبی و ارزشی جامعه پاسخ بدهد، ماندگار خواهد بود. از آنجا که نیازهای فرهنگی، ارزشی و ادبی جامعه در حیطه ادبیات، بویژه شعر و خاصه شعر دفاع مقدّس متناسب با شرایطمتغیّ،ر خواهد بود و با توجه به شرایط روز جامعه، روزآمد میشودشعر، دفاع مقدّس نیز برای پاسخگویی به این نیازها، باید »روزآمد« شود و به محتوای مورد نیاز جامعه با ذهن و زبان و نحو روز جامعه بپردازد.
شعر دفاع مقدّس در گذر زمان
در حوزه ادبیات دفاع مقدّس، بویژه شعر دفاع مقدّس نظرات متعددی مطرح شده است. از همان روزهای نخست جنگ که شعر جنگ - در تعریف آن روزها - بوجود آمد، افرادی پیدا شدند که با توجه به دلسوزی، حساسیت و دغدغه ذهنی و علمی خود، به شعر جنگ پرداختند و درباره چگونگی پیدایش، ماهیت، ویژگیهای فرمی و محتوایی آن اظهارنظرهایی کردند و این اظهارنظرهادر جُنگها و مجلات و مطبوعات آن روزها به چاپ رسیدند و این جریان هنور هم ادامه دارد. ولی میتوان گفت به مصداق »فیل اندر خانه تاریک بود« به این امر هم توجه داشتهاند و هنوز تعریفی جامع و کامل از آن ارائه نشده، به همین دلیل در دانشگاهها و مراکز علمی هنوز هم با شکّ و شبهه به این جریان شعری نگریسته میشود. چرا که تعریف و نگاه واحدی که مورد عنایت و قبول بسیاری از صاحبنظران و استادان دانشگاه باشد، هنوز به دست نیامده است. شاید دلیل این امر، عدم اجماع در این باره باشد و بسیاری از این صحبتها در حد صحبت و نظر مانده است. و در بوته آزمایش و پژوهش به اثبات و تأیید نرسیده و روند استناد و استدلال و استنتاج خود را طی نکرده است.
به هر حال شعر دفاع مقدّس با توجه به شرایط دفاع مقدّس و جایگاه آن در بین مردم و انتظارات مردم از آن، دورههای متعددی را پشت سر گذاشته است که با توجه به دادههای بدست آمده میتوان آن را به چهار دوره تقسیم کرد.
الف: دوره تهییجی شعر دفاع مقدس
در یکی دو سال اولیه دفاع مقدّس، حرف از جنگ بوده و شعر جنگ و شعار »جنگ جنگ تا پیروزی« رونق داشتو حرفی از دفاع مقدّس در هیچ متن و شعری دیده نمیشد و بیشتر شعرهای مربوط به این حوزه به عنوان شعر جنگ مطرح بود و هست. حتی کنگرههای آغازین شعر دفاع مقدّس، کنگره شعر جنگ نامیده میشد. لذا کل ادبیات مرتبط با این حوزه، از جمله شعر، تحت عنوان ادبیات و شعر جنگ ثبت و ضبط گردیده است و از اینرو بدیهی و طبیعی است که ماهیت جنگ و جنگیدن داشته باشد.
