بخشی از مقاله
چکیده :
مهم ترین هدف رسالت پیامبران به ویژه پیامبر گرامی اسلام - ص - تعلیم و تربیت انسانها بوده است . تربیت پذیري یکی از مهم ترین ویژگیهاي انسان است که از آغاز پیدایش شروع شده و در طول تاریخ نیز ادامه داشته است . آدمی در هیچ یک از مراحل زندگی بی نیاز از تربیت نبوده و نخواهد بود و در پرتو این نیاز، هم می تواند خود را بسازد و هم در ارتباط با اطرافیان و محیط پیرامون خود تفاهم و سازگاري ایجاد کند . هدف این نوشته آشنایی هر چه بیشتر با سیره ي ائمه - ع - ، الگوبرداري از آنها در جهت اصلاح فرد و جامعه و تکامل و توسعه ي صفات انسانی است .
مقاله ي حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و رویکرد قرآنی - روایی برخی از موثرترین و کارسازترین روشهاي تربیتی را از کلام امام باقر - ع - و در محدوده ي تفسیر البرهان استخراج و بیان می دارد . اتخاذ روشها و شیوه هاي درست در انجام کارها و استفاده از روش صحیح ، بهره هاي مادي و معنوي فراوانی دارد و این روش صحیح تنها در صورتی تحقق می یابد که بر اساس یک مبناي صحیح حرکت کند که ما این مبنا را در اینجا روایات امام باقر - ع - قرار دادیم . روشهاي تربیتی امام باقر - ع - در تفسیر البرهان در قالب روشهاي زمینه ساز ، گفتاري ، رفتاري و در حوزه هاي مختلف اخلاقی ، عبادي و . . . بیان شده است .
مقدمه :
یکی از قلمروهاي مهم در سیره ي معصومان - ع - ، مسائل تربیتی است . در واقع جمع آوري همه ي رفتارهایی که در مقام اثرگذاري بر شخصیت و رفتار دیگران از آنان سر زده است ، می تواند ذخیره اي گران بها را در بازشناسی و پژوهش در زمینه ي تربیت فراهم کند . - داوودي ، 1387 ، ص - 5 تربیت نقشی اساسی در پیشرفت و رشد فرد و اجتماع دارد . بیداري و تبلور اندیشه ها در تمام مراحل تاریخ ، نتیجه ي مسلم شیوه هاي تربیت ، شکوفایی و رشد آن و نقش موثر آن در زندگی فردي و اجتماعی است از این رو ملت هایی که از امکانات تربیتی بیشتري برخوردارند ، به آسانی به اهداف گوناگون خود دست می یابند .
مسئله ي مورد توجه در این نوشتار این است که مطابق روایات امام باقر - ع - درتربیت فرد باید از چه روشهایی بهره جست و تربیت باید بر مبناي چه اصولی صورت بپذیرد تا اثراتی مطلوب به بار آورد . زیرا همه ي افراد را نمی توان با یک روش راهنمایی کرد حتی براي حل مشکلات به ظاهر مشابه ، ممکن است روشهاي متفاوتی به کار رود از این رو در راهنمایی افراد نباید از یک روش قالبی استفاده کرد بلکه راهنما باید براي حل مشکل ، روشهاي مناسبی را انتخاب کند و به مرحله ي اجرا درآورد . - شفیع آبادي ، 1375 ، ص - 4 توجه به این نکته ضروري است که تربیتی که بر مبناي اصول دینی صورت پذیرد ، بالاترین پیروزي ها را براي جامعه به ارمغان می آورد ، زمینه هاي نگرانی را از جامعه برطرف نموده ، عوامل سرکشی و طغیان را از بین می برد و به فرد شایستگی زیستن در خانه و خانواده را می بخشد .
ضرورت تربیت براي فرد کمتر از ضرورت غذا براي جسم نیست همانطور که حفظ و بقاء حیات انسان به غذا و خوراك بستگی دارد ، همین گونه تربیت نیز ضامن نوعی از حیات و زندگی است و زندگی بارور و سالمی را براي انسان فراهم می سازد . - حجتی ، 1374، ص - 37 در اهمیت تربیت همین بس که راه رسیدن به کمال است و این قابلیت را در فرد ایجاد می کند که در رویارویی با حوادث مختلف ، بهترین واکنش را از خود بروز دهد .
بی تردید اگر بخواهیم شاهد یک تربیت صحیح در جامعه ي اسلامی باشیم ، باید از شیوه ها و روشهاي تربیتی مناسب که مطابق با موازین عقلی و شرعی باشد ، بهره جوئیم و حال آنکه بهترین روشهاي تربیتی را می توان در گفتار و کردار ائمه ي معصومین - ع - جست و جو کرد زیرا آنان بالاترین مربیان تربیتی هستند و ما آنها را اشرف خلایق ، مظهر اسماء حسناي الهی و جلوه گاه صفات افعال الهی می دانیم . امام باقر - ع - نیز یکی از انسانهاي کاملی است که در مقام هدایت ، تربیت و تزکیه ي انسانها قرار گرفت و تمامی علوم اولین و آخرین را شکافته و بشریت را از علوم سرچشمه ي هستی بهره مند ساخت . و از آنجایی که در تربیت فرد نمی توان دست به آزمون و خطا زد ، لذا از همان ابتدا باید بر اساس اصول و روشهایی مناسب ، تربیت را آغاز کرد .
راز اهمیت سیره و رفتار معصومین - ع - و لزوم تحقیق درباره ي آن در عصمت آنان نهفته است و این نکته منشأ اعتبار و حجیت گفتار و رفتار آنان شده است . - حسینی زاده ، داوودي ، 1389 ،ص - 11 از دیدگاه هستی شناسی ائمه ي اطهار - ع - ، انبیاء و اوصیاي آنان ، ملائکه و کتب الهی ، نقش کلیدي و برجسته اي نسبت به هدایت و تربیت انسان ، شناخت حقایق و تحقق کمال نهایی انسان دارند . اگر اینان از صحنه ي تربیت و فضاي فرهنگی حاکم بر تربیت ، کنار روند ، گذشته از این که تعلیم و تربیت راه به جایی نمی برد و آینده ي مطلوب و درخشانی براي انسان رقم نمی خورد ، انسانها هم به سوي ظلمات سرازیر می شوند و در عذابی سخت قرار می گیرند که برگشت آنها به زندگی اندك نورانی هم غیر ممکن می شود . - رستمی نسب ، 1388 ، ص - 178
-1 مفهوم شناسی :
1-1 تربیت : این واژه از ریشه يَربوَگرفته شده و به معانی مختلفی آمده است . در فرهنگ لغات اصیل غالبا به معنی زیاد شدن ، بالا رفتن و مرتفع شدن آمده است . - فراهیدي ، 1410 ، ص 283 ؛ ابن منظور ، 1414، ص 305 ؛ اصفهانی ، 1412 ، ص 340 ؛ مصطفوي ، 1360 ، ص - 34 و معانی پرورش دادن ، بزرگ کردن ، رشد و نمو کردن و تهذیب نیز از آن اراده شده است . اما در اصطلاح تعاریف مختلفی ارائه شده مثل : تربیت فنی است که به پرورش نیروهاي طبیعی ، عقلی ، ادبی و هنري انسان می پردازد . - الجر ، 1367 ، ص - 555 تربیت عبارت است از مفاهیم ، نظریه ها و قواعد نسبتا کلی که در بیشتر موارد صادق است و باید راهنماي مربیان ، معلمان ، مدیران ، اولیاء فرهنگ و والدین در کلیه ي اعمال تربیتی باشد . - شریعتمداري ، 1377 ،
ص - 11 به عبارت دیگر تربیت مجموعه اي از اعمال یا تاثیرات عمدي و هدفدار یک انسان است به منظور اثرگذاري بر شناخت ها ، اعتقادات ، احساسات ، عواطف و رفتارهاي انسان یا انسانهاي دیگر بر اساس برنامه اي سنجیده . - داوودي ، 1387 ، ص 22 - کوششی است جهت ایجاد دگرگونی مطلوب - قائمی ، 1365 ، ص - 23 و در نهایت به طور مختصر می توان گفت : تربیت عبارت است از ساختن افراد انسان - مطهري ، 1362 ، ص - 1 البته باید گفت هر یک از روانشناسان ، جامعه شناسان و فلاسفه تعاریفی متعدد را ارائه کرده اند اما بطور کلی از نظر اسلام تربیت ، هدایت و اداره ي جریان ارتقائی و تکاملی بشر است به گونه اي که او را به سوي خدا جهت دهد .
- قائمی ، 1365 ، ص - 27 شهید مطهري در تبیین مفهوم تربیت می گوید : تربیت ساختن از نوع صنعت نیست و پرورش صرف است. تربیت به طور کلی با صنعت یک فرق دارد که از همین فرق ، انسان می تواند جهت تربیت را بشناسد . صنعت عبارت است از ساختن به این معنی که شئ یا اشیایی را تحت یک نوع پیراستنها و آراستنها قرار می دهند و میان آنها ارتباط برقرار می کنند و میان قواي اشیاء در جهت مطلوب انسان ، قطع و وصل هایی صورت می دهند .
اما تربیت عبارت است از پرورش دادن یعنی به فعلیت درآوردن استعدادهاي درونی اي که در یک شئ وجود دارد و لذا تربیت فقط در مورد جانداران صادق است . این پرورش دادنها در مورد موجودات زنده به معنی شکوفا کردن درونی آن موجودات است و از همین جا معلوم می شود که تربیت باید تابع و پیرو فطرت باشد . اگر بخواهیم یک شئ شکوفا شود و استعدادهایش بروز کند باید کوشش کرد همان استعدادهایی که در آن هست ، ظهور کند اما اگر استعدادي در یک شئ نباشد بدیهی است که نمی شود آن را پرورش داد . - مطهري ، 1362 ، ص - 33
2-1 روش : روش در لغت به معناي طرز ، طریقه ، قاعده ، قانون ، راه ، هنجار ، شیوه و اسلوب آمده است . - دهخدا ، 1372 ، ص - 10902 و در اصطلاح عبارت است از راه و طریقه اي که میان اصل و هدف امتداد دارد و عمل تربیتی را منظم و وصول به هدف و منظور مربی می کند . - هوشیار ، 1347 ، ص - 32 یا عبارت است از مجموعه ي وسائل ، ابزار ، طرق و فنونی که وصول ما را به هدف ممکن و تسریع می کند .
