بخشی از مقاله
چکیده
انسان، مستعد اتصاف به همه کمالات است. وصول به آنها در گرو تربیت صحیح می باشد و برای رسیدن به هدف والای قرب الیاللّه، باید بهترین شیوه ها را انتخاب نمود. به یقین، برترین روش ها که مبتنی بر شناخت حقیقت انسان و همه ابعاد وجودی اوست، تنها در کلام و سیره انسان های کامل در هر عصر و زمان جست وجو می شود و چنین انسان هایی برای همه عصرها و زمان ها جز معصومان: کسی نیست. این مقاله با رویکرد نظری و تحلیلی و با هدف آشنایی با روش های تربیتی »عفو« و »تغافل« امام سجاد - ع - بر اساس صحیفه سجادیه، دعای ابوحمزه ثمالی و سیره رفتاری آن حضرت است.
کلیدواژهها : تربیت، شیوه تربیتی، سیره، تغافل، عفو.
مقدّمه
تربیت اسلامی یکی از اساسی ترین بخش های معارف اسلامی، فلسفه بعثت رسولان و مهم ترین وظیفه اولیای الهی است. بهترین روش های تربیتی برای رسیدن به اهداف و اصول تربیت دینی در سیره پیشوایان دین یافت می شود. از این رو، پرداختن به شیوههایی که برای تربیت افراد در گفتار و رفتار ائمّه اطهار : دیده میشود ضروری است. گرچه در کتابهای تاریخ و سیره گنجینهای فراوانی از ائمّه : دیده میشود، اما با دید تربیتی تفکیک نشده و مورد توجه قرار نگرفته اند. بیان سیره تربیتی هریک از ائمّه اطهار : در شرایط متفاوت با توجه به نیازهای جامعه امروزی، بهترین راه هدایت افراد و تربیت دینی آنهاست.
در موضوع اصول و روشهای تربیتی از دیدگاه امام سجّاد - ع - با توجه به صحیفه سجادیه پژوهش های مختصری انجام شده است، اما بررسی نظام تربیتی امام - ع - با تکیه بر دعاهای صحیفه، دعای ابوحمزه ثمالی و سیره رفتاری آن حضرت رهاورد و هدف نظری این مکتوب است. هدف کاربردی ارائه شیوه های تربیتی زینالعابدین - ع - به مربیان تربیتی است تا در پرورش نسل جوان به کار بندند.اهداف تربیتی امام چهارم که به عنوان الگویی برای مربیان جامعه اسلامی مطمحنظر است عبارتند از:
الف.هدایت به راه حق و تمییز حق از باطل؛
ب. اصلاح جامعه اسلامی و وصول به حیات طیبه - امام - ع - رسیدن به این هدف را در گرو عمل به اوامر و نواهی الهی می دانند
و. از خداوند توفیق آن را طلب نمودهاند - ؛1
ج. توحیدمحوری - تربیت بر مدار توحید و رساندن افراد به توحید عبادی که برترین مرتبه زندگی موحدانه است، مقصود مربیان الهی بوده. امام - ع - مفاهیمی را برای ارتباط با خداوند و رسیدن به قرب الهی ذکر فرمودند؛ مثل: معرفت خدا،2 ایمان،3 تقوی. - 4 در این مکتوب از میان روشهای گوناگون تربیتی به دو روش »تغافل« و »عفو« که جنبه اجتماعی داشته و رابطه تربیتی و اخلاقی انسان با همنوع خود را نشان میدهد اکتفا شده است.
تربیت
در تعریف تربیت آمده است: تربیت، عبارت است از فعالیتی مستمر و منظم در جهت کمک به رشد جسمانی، شناختی اخلاقی، اجتماعی و به طور کلی پرورش و شکوفایی استعدادهای متربی که نتیجه آن در شخصیت متربی به ویژه در رفتارهای او ظاهر خواهد شد.5
تربیت دینی
تربیت دینی عبارت است از:مجموعه اعمال عمدی و هدفدار، به منظور آموزش گزارههای معتبر یک دین به افراد دیگر در عمل و نظر تا به آن آموزهها متعهد و پایبند گردند.6
سیره
سیره بر وزن فعله از سیر به معنای چگونگی عمل و رفتار یا سبک و قاعده رفتار است.7
در این مکتوب، معنای دوم یعنی برداشت روش های تربیتی از گفتار یا رفتار امام - ع - مقصود است و بنابراین، مقصود از سیره تربیتی شامل قولی یا فعلی است که آن حضرت در مقام تربیت دیگران و به منظور اثرگذاری بر شناختها، باورها، احساسات، عواطف یا رفتارهای دیگران ابراز داشته اند. سیره قولی در این مقاله عباراتی از صحیفه سجادیه یا دعای ابوحمزه ثمالی، و سیره فعلی رفتارهای آن حضرت به قصد هدایت دیگران است که در دوران سی و چهار ساله امامت ایشان ثبت و نقل شده است.
روش تربیتی
روش - شیوه - به معنای طریقه، اسلوب، راه یا منوال است8 و در اصطلاح علوم تربیتی، شیوههایی است
که با استفاده از آنها، فرد می تواند تعلیمات و معارف حق و اخلاق پسندیده را در خود یا دیگری پیاده کرده و عمق بخشد و ناپاکیها را از صفحه دل و روح خود یا دیگری بزداید.9 در این مکتوب، روش های »تغافل« و »عفو« با توجه به مناجات های صحیفه سجادیه و ابوحمزه ثمالی و سیره رفتاری امام - ع - بیان شده است.
الف. روش عفو
.1 تعریف عفو
اَلعفو هو» التّجاوز عن الذﱡنوب و مَحْوها عن العبد«؛10 عفو، گذشت از گناهان و محو آثار آن از بنده میباشد.بخشش، عبارت است از تغییر ارادی و آگاهانه و آزادانه قلبی، و نتیجه موفقیت آمیز کوشش فعال برای جایگزینی افکار بد با اندیشهای خوب، و تندی و عصبانیت با احساس ترحّم و شفقت. و بخشودن عبارت است از غلبه بر احساسات منفی - کینه، عصبانیت - و جایگزینی آن با احساسات مثبت.عفو در متون اسلامی عبارت است از فرانگری به بافت رنجش، ملاحظه محدودیت های فردی و نوعی انسان ها و با توجه به آنها رفتار خاطی را معنا دادن و تفسیر نمودن، و خود را فردی از نوع انسان ممکنالخطا دیدن، که در شرایطی ممکن است به گذشت نیاز داشته باشد و احساس همدردی با خاطی و گذشت از اشتباه او که با انگیزه آرامش روانی، بهبود روابط با خاطی و رشد و پرورش او، یا جلب رضایت خداوند صورت میگیرد.
عفو، گذار از مرحله انزجار و رنجیدگی به مرحله احساسات مثبت فرد جفا دیده، نسبت به فرد خطاکار است.11گذشت از تقصیر دیگران یکی از مکارم اخلاق و آداب معاشرت است. اگر همه انسانها در استیفای حقوقشان سختگیر باشند، فا و صمیمیت در جامعه یافت نخواهد شد. در قرآن کریم به عفو امر شده است: - خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ. - - اعراف: - 199 همچنین در آیات دیگر علاوه بر »عفو«، به »صفح« نیز اشاره شده است،12 که معنای آن رساتر از عفو است؛ یعنی علاوه برمفهوم گذشت، نادیده گرفتن خطا نیز در آن لحاظ شده است.عفو و اغماض در صورتی ارزشمند است و مصداق مییابد که انسان قدرت انتقام داشته باشد. در غیر این صورت، سکوت انسان نه از مصادیق عفو، بلکه از مصادیق کظم غیظ خواهد بود و کَظم» غیظ« در صورتی که انسان از روی ناچاری سکوت کند منجر به حقد و کینه، و باعث سوءظن، حسد، غیبت و تهمت میشود.13
.2 اقسام عفو
از لحاظ ارزش اخلاقی، میتوان مراتبی برای عفو برشمرد:
الف. گاهی بخشش و گذشت جنبه تاکتیکی دارد؛ به این معنا که چون شرایط قصاص و انتقام مهیا نیست، ناچار است که عفو نماید. این نوع بخشش گرچه یک تمرین اجباری برای بخشایش دیگران است، اما ارزش اخلاقی و تربیتی ندارد.
ب. بعضی اوقات اغماض از خطای دیگران تنها برای خودسازی است. بخشاینده دست از انتقام می کشد؛ برای آنکه تحمل سختی ها را تمرین کند، به کمال صبر و مقاومت دست یابد، ضعفهایش به تحمل و خودداری مبدّل شود و در امر دنیا و آخرت موفق باشد. این قسم عفو دارای ارزش اخلاقی است؛ زیرا برای خودسازی است.
ج. مرتبه سوم عفو، نه جنبه تاکتیکی دارد و نه صرفآ برای خودسازی است، بلکه برای همیشه از انتقام متجاوز درمیگذرد تا فرد خطاکار را تربیت کند و او را از ارتکاب دوباره عمل زشت باز دارد؛ زیرا انسانی که در کمال قدرت است وقتی از تجاوز
