بخشی از مقاله
چکیده
تمدن اسلامی بنا بر نظر صاحب نظران بر پایههای فکری متقن و استواری قرار داشته است که مبتنی بر آموزه های قرآن کریم، پیامبر - ص - و اهل بیت علیهم السلام بوده است. مووضع این تحقیق بررسی و تحلیل جایگاه امام محمد باقر - ع - در تدوین پایههای فکری تمدن اسلامی است که یافته های تحقیق بیانگر آن است که امام باقر - ع - به عنوان وارث و جانشین رسول خدا - ص - و سرآمد بودنش در علوم زمانه خود، در تدوین مبانی و پایههای فکری تمدن اسلامی نقش محوری داشته است و اقداماتی شامل: تشویق به علم آموزی، رواج کتابت و نوشتن، نشر علوم و توسعه آن، آزاد اندیشی، مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام در کسب علوم و مبارزه با انحرافات فکری انجام داده است.
وازگان کلیدی: امام باقر - ع - ، تمدن اسلامی، پایه های فکری، اهل بیت علیهم السلام، قرآن کریم.
مقدمه
تمدن اسلامی که بنا بر نظر صاحب نظران »حداقل تا ظهور مغول قلمرو اسلام را پیشاهنگ تمام دنیای متمدن و مربی فرهنگ عالم انسانیت قرار داد«، 2 و تمدن اروپا و غرب را وامدار خویش نگه داشت، بیشک بر پایههای فکری متقن و استواری قرار داشته است. در واقع توصیهها و تشویقهای موکّد قرآن کریم در توجه به کسب علم و تفکر در احوال جهان هستی، از علل اصلی روی آوردن مسلمانان به آموزش، فراگیری علم، نشر دانش، بوده است. اصل کلمه علم، حدود هشتاد بار در قرآن کریم به کار رفته است، و اگر واژه عقل در قرآن نیامده، برخی مشتقات آن مانند »یعقلون«، بارها تکرار شده است. علاوه بر این، ترکیب »اولی الالباب« که به معنای خردمندان است، در قرآن فراوان به چشم می-خورد.
همچنین واژگانی چون حکمت، برهان، فکر و فقه بارها در قرآن به کار رفتهاند. خداوند مومنان را از اینکه بر اساس تقلید کورکورانه به او ایمان بیاورند نهی کرده است، و حتی در یکی از آیات قرآن علم و ایمان را در کنار هم قرار داده است.3 افزون بر این آیات زیادی در زمینه دانش اندوزی وجود دارد.4 حتی آن دسته از آیات قرآن کریم که به نقل سرگذشتها اختصاص دارد و هدف آن عبرت آموزی است،5 میتوان آشکارا تشویق به تاریخنگاری و مشاهده آثار تاریخی و روحیه واقع نگری را دید. 6 همچنین رسول خدا - ص - بر فراگیری علم تأکید کرده و بارها بر اهتمام مسلملانان به جایگاه عالمان و ضرورت حفظ شان آنان اهتمام داشته است. آنگونه که از آن حضرت روایت شده: »طلب دانش بر هر مسلمانی فرض است، به راستی که خداوند دانشجویان را دوست دارد7.« شخصی از اصحاب پیامبر - ص - به نام صفوان بن عسان مرادی می-گوید: از قبیله خود مسافرت کردم و در مسجد خدمت پیامبر - ص - رسیدم.
دیدم آن حضرت به دیوار مسجد تکیه داده و نشسته است. عرضکردم: یا رسول االله؛ برای فراگیری علم آمدهام. فرمود: آفرین بر طالب علم که فرشتگان با بالهایشان او را احاطه میکنند.1 پیامبر - ص - اصحاب خود را تشویق میکرد و میفرمود: احکام دین را از هم بیاموزید. روزی بالای منبر فرمود: چرا بعضی از مردم احکام دین را بلد نیستند، از همسایگانشان نمیآموزند. 2 و نیز فرمود: تا ندانید و احکام اسلامی را فرا نگیرید، خدا به شما پاداش نمیدهد.3 بعد از پیامبر - ص - ائمه علیهم السلام بیشترین تأثیر را در شکوفایی حیات علمی جامعه اسلامی داشتهاند.علیرغم انزوای سیاسی، نقش معنوی آنان در جامعه، به ویژه مرجعیت علمیشان، هرگز کمرنگ نشده و با وجود مخالفت دستگاه حاکم، همواره آنان به عنوان عالمترین افراد عصر خود و حاملان علوم پیامبر - ص - در میان عموم مطرح بودند.
4 جاحظ در این زمنیه با تعریف و تمجید از ده تن از امامان نوشته است: »کدام طایفه از قریش و غیر قریش میتواند ده تن از کسانی را که طالبیان از خودشان شمردهاند، بشمارد. هر کدام از آنان عالم، زاهد، شجاع ، بخشنده و پاکیزهاند. برخی از آنها خلیفه شدهاند و برخی دیگر صلاحیت خلافت دارند. آنان از یکدیگر زاده شدهاند و عبارتاند از: حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی.5اقدامات امام باقر - ع - برای تدوین مبانی و پایههای فکری تمدن اسلامیامام باقر - ع - به عنوان وارث و جانشین رسول خدا - ص - و سرآمد بودنش در علوم زمانه خود، در تدوین مبانی و پایههای فکری تمدن اسلامی نقش محوری داشته است؛ که اقداماتی را به شرح ذیل در این زمینه انجام داده است:
-1تشویق به علم آموزی
ائمه اطهار علیهم السلام؛ افزون بر نقش عملی در شکوفایی علم، بیشترین نقش را در تشویق به علم آموزی داشتند و احادیث فراوانی از آن بزرگواران در این باره نقل شده است و بعد از پیامبر - ص - هیچ کس به اندازه آن بزرگواران در ستایش علم سخن نگفته است. همین تشویق-های ایشان - که در میان شیعیان به عنوان امامان معصوم و در میان مسلمانان به عنوان عالمان اهل بیت که علمشان متصل به علم پیامبر - ص - است، شناخته میشدند- تاثیر فراوانی در علم آموزی داشته است.6 امام باقر - ع - آفرینش عقل را بهترین آفرینش خداوند عنوان کرده است. »چون خدا عقل را آفرید به او فرمود: پیش آی، پیش آمد و سپس به او فرمود: پس رو، پس رفت. خدا فرمود: به عزت و جلال خودم قسم، خلقی بهتر از تو نیافریدم بس تو را فرمان دهم و بس ترا نهی کنم و بس به تو ثواب دهم و بس تو را کیفر نمایم7.
« امام - ع - بر تلاش دائم برای کسب علم تأکید داشته و فرموده است: »یعنی برای بدست آوردن علم کوشا باشید. قسم به آنکه جانم در دست اوست، یک حدیث درباره حلال و حرام که از فرد صادقی فرا بگیرید، برای شما بهتر از دنیا و همه طلا و نقرهای است که حاوی آن است8.« امام باقر - ع - به صورت ویژه جوانان را به تحصیل علم و کسب دانش تشویق کرده است و در این راستا با اسستناد به سخنان پدر بزرگوارش فرموده است: هنگامی» که نگاه پدرم امام سجّاد - ع - به جوانانی که تحصیل علم میکنند میافتاد، آنان را به خود نزدیک مینمود و میفرمود: آفرین بر شما! شما امانت داران علم و دانش هستید، اگر امروز از خردسالان جمعیّت هستید، انتظار میرود که فردا از بزرگان جمعیت دیگر از آیندگان باشید1.
« امام باقر - ع - نهایت کمال را ، خوب فهمیدن دین عنوان کرده است2 و یکی از سه رکن رسیدن به کمال را کسب علم عنوان کرده است. »کمال تمام کمال ]در سه چیز:[ فهمیدن دین، بردباری بر سختیها و اندازه گیری معیشت است3.« امام - ع - تأکید داشته است که برای فراگیری علم باید مکان، زمان و اشخاص را در نظر نگرفت و به اصل فراگیری علم پرداخت؛ به طوری که فرمود: گفتار نیکو را از هر که گفت، فرا بگیرید.4 در نگاه امام - ع - علم گنجینهای است که کلید آن پرسش است. »علم گنجینههایی است و کلید آن پرسش است. پس سؤال کنید! خدا شما را مورد رحمتش قرار دهد؛ زیرا پرسش باعث می شود چهار کس اجر برد: پرسشگر، معلم، شنونده و کسی که جواب میدهد5.« آن حضرت دربارهی نیکو آموزش دادن فرموده است: »اگر در آموزش مردم روشات را نیکو کنی و به آنان سخت نگیری، حق تعالی از فضل خود بر تو بیفزاید و اگر علمات را مانع شوی و از آنان دریغ داری، در حالی که خواستار آن از تو هستند، خدای عزوجل حق دارد که علم و نور آن را از تو بگیرد و جایگاه تو را قلبها از بین ببرد6.« علما و دانشمندان در سیره امام باقر - ع - دارای جایگاه والایی هستند، به گونهای که عمل آنان بر هزار عابد برتری دارد.
»عالمی که از علمش بهره برده شود، برتر از هزار عابد است7.« همچنین فرموده است: »به خدا سوگند! مرگ یک عالم در نزد شیطان، محبوب تر از مرگ هفتاد عابد است8.« البته علم عالم مورد نظر اما باید دارای شرایط خاصی باشد و از جمله اینکه زاهد باشد و پیرو سنت. همچنین عالم باید رفتاری سنگین و موقرانه داشته باشد و از رفتارهایی که باعث تنزل جایگاه دانش میشود خوداری کند. »از خنده یا خنده بسیار بر حذر باشید و بپرهیزید که آن کار دانش را زدوده میسازد چه زدودنی9.« امام باقر - ع - افراد را از فتوا دادن بدون علم نهی میفرمود و میگفت: »هر که بدون داشتن علم و هدایت فتوا دهد - جواب استفتای مردم را بدهد - ، فرشتگان رحمت و ملائکه عذاب او را لعن میکنند و وزر و گناه هر که به فتوای او عمل کرده را به گردن او میگذارند10.«
-2رواج کتابت و نوشتن
بی شک یکی از مهمترین عوامل گسترش تمدن اسلمی، ارج نهادن به تالیف و کتاب نویس است؛ زیرا تمدن همواره با تألیف و نوشتن همراه بوده است. اهتمام مسلمانان به تألیف و نوشتن در روح تعالیم وسیره پیامبر - ص - ریشه داشت و آیین مقدس اسلام پیوسته با نوشتن درآمیخته بود؛ زیرا در ابتدا ضبط و نوشتن آیات قرآن کریم ضروری بود، برای همین رسول خدا - ص - وظیفه نوشتن آیات قرآن را به کسان دیگر محول کردند؛ که اینان کاتبان وحی نام گرفتهاند. »رسول خدا - ص - اشخاصی را مأمور نوشتن آیات وحی نمودند که اینان به »کتاب « یا »کاتبان وحی« مشهور شدهاند11 .« گفتهاند در اوایل بعثت در تمام قریش، تنها هفده نفر خواندن و نوشتن میدانستند و در مدینه وضع از این هم بدتر بود. اما تشویقهای رسول خدا - ص - موجب شد که بیش از چهل نفر کاتب وحی باشند، به علاوه کسان دیگری که نویسندگی فرا گرفته بودند و در میان ایشان به حساب نیامدهاند12.«
