بخشی از مقاله
چکیده
زندگی انسان همواره براساس دانش و تجربه استفاده از منابع طبیعی تجدید شونده در بستر تاریخ بوده است. نحوه بهرهبرداری بهینه از منابع طبیعی؛ متضمن توسعه پایدار است. زنجیره تعادلی موجود در هر اکوسیستم با تخریب و انهدام هر یک از حلقههای آن گسسته شده و موجب نابودی عناصر سازنده آن میگردد. باید در چنین شرایطی بهرهبرداری از منابع طبیعی بر اساس مطالعات دقیق و بر مبنای اطلاعات علمی استوار گردد. بررسی اقدامات سنتی در خصوص بهرهبرداری از منابع آب و خاک مقدمه و ضرورت اجرای علمی وعملی آبخیزداری را طلب می کند.
با مشارکت مردم می توان در حفظ و نگهداری طرحهای منابع طبیعی و همچنین بررسی سود و زیان ناشی از اجرای این نوع فعالیتها را محک زد و پیامدهای ارزشمندی را برای منابع طبیعی وبهره برداران آن انتظار داشت که در برنامه های توسعه فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی وسیاسی دولت جمهوری اسلامی ایران مد نظر است. برای تحقق آن ابتدا باید الگوئی ارائه شود که شناسائی و معرفی شود. چنین الگوئی را می توان مبتنی بر آموخته های بومی ساکنین غرب کردستان جستجو کرد. آنان با ذخیره وانباشت آبهای اندک، اقدام به کشت و زرع میکنند.
این نوع فعالیتها می تواند زمینه ساز مدیریت کم هزینه در امور آب باشد. زمینه های مدیریت منابع آب بصورت سنتی که در غرب استان کردستان مورد بررسی قرار گرفته، حکایت از اندوخته های تجربی است که به عنوان دانش بومی از آن یاد می شود. این شیوه بهره برداری که به روش هسیل - استخرهای ذخیره آب - معروف است مورد بررسی قرار گرفته است. دراین تحقیق، ابتدا با تدوین و تکمیل پرسشنامه ها و مصاحبه حضوری با بهره برداران، نوع کار و علاقمندی آنان و درآمد حاصله بررسی شده است. این تحقیق از نوع پژوهش پیمایشی بوده و در نواحی غربی کردستان - عمدتا درشهرستان مریوان وحوزه آبخیز سیردان - انجام شده که دامنههای پرشیب و اراضی محدود حاشیه رودخانهها را در بر میگیرد.
این نوع مدیریت باعث شده تا بهره برداران استفاده مطلوب از چشمه ها و رودخانههای کم دبی منطقه داشته و در اراضی شیداری - به علت محدودیت - ، اقدام به فعالیتهای باغداری و کشاورزی نمایند . آنان با ایجاد استخرهای ذخیره آب و جلوگیری از هدر رفت آب چشمهها، روانابها وذخیره سازی آب سیلابها و انتقال آن برروی زمینهای مورد نظر محصولاتی چون گردو، ،سیب، گیلاس، توت فرنگی و همچنین غلات را برداشت می کنند. قابل ذکر است از ٧٥ بهره برداری که جامعه آماری این تحقیق بودند ٤٢ درصد برای این نوع فعالیتها از ادارات و ارگانهای دولتی به نوعی کمک دریافت نمودهاند که تسهیلات دریافتی از جهاد کشاورزی ٤/٣٥ درصد و اعتبارات بانکی ١٧/٢٤درصدبوده است.
مقدمه
روشهای سنتی مبتنی برتجربه را می توان از موثرترین روش مدیریت و مهار آبهای سطحی در غرب کردستان برشمردکه ریشه در فرهنگ وباورهای اجتماعی ساکنین دارد. عوامل و انگیزههائی که بهره برداران را به این سمت و سو سوق دادهاست؛ محدودیتهای منابع تولیدی - آب وخاک - ذکر می شود. از اینرو مدیریت و استحصال آب درمیان بهره بردلران از دیر باز مورد توجهبوده است. تعیین محدوده مورد بررسی براساس پراکنش وتراکم فعالیتهای رایج انتخاب شدندکه از جمله مناطقی از شهرستان چناره،منطقه سروآباد، شهرستان مریوان و محور مریوان کامیاران از آن جمله است - نقشه١ - . در مورد ذخیره آب و استفاده از منابع محدود آن - چشمه ها، رودخانه های فصلی و آب بارش - باید اذعان داشت که بهره برداران بصورت سلیقه ای از گذشته های دور اقدام به ذخیره سازی آب در استخرهای دست ساز بنام هسیل اقدام می نمودند.
هرچند که ذخیره سازی آب در میان سایر ملل هم رایج است، بطوری که در افریقا؛ آسیا؛ استرالیا؛ آمریکای مرکزی جمع آوری آب باران یا ذخیره سازی آب بصورت سنتی از سطوح حوضه های آبخیز برای مصارف مختلف معمول است، اما هریک از این شیوه ها در بارگذاری جمعیت منطقه ای، اشتغال و درآمد خانواربهره بردار باید مورد عنایت حاکمان محلی وبرنامه ریزان آن سامان قرار گیرد. بطوری که در برمودا ؛ جزیره ای که متوسط بارندگی آن درسال ١٤٣ میلیمتر است ؛ مردم برای تهیه آب تقریبا بطور کامل به طرحهای جمع آوری نزولات متکی هستند. در این سرزمین، مطابق قوانین دولتی؛ بام و ناودان یا آب انبار درتمام ساختمانها بایستی تعبیه شوند. افراد هر خانه از آب جمع آوری شده از بام همان خانه ؛ که در آب انباری زیر خانه ذخیره میشود؛ استفاده می کند.
گفته می شود که با این روش آب مورد نیاز سرانه به میزان ٨٠ لیتر در روز را میتوان تهیه کرد - حسینی ابریشمی١٣٦٨ - . از دیگر سو تحقیقی که در١٥ ناحیه زهکشی بزرگ آریزونا اجرا شده؛ برآورد گردیده که اگر توانائی بازیافت آب باران در منطقه باشد تقریبا از٦٠٠٠٠٠ ایکر- فوت فعلی می توان به ١٢٠٠٠٠٠ ایکر- فوت افزایش داد - هوشنگی١٣٧١ - . در جنوب استرالیا بهره برداران با احداث بندهای دره ای در کوههای مونت لافتی اقدام به ذخیره سازی آب باران جهت زراعت میکنند و همچنین در جلگه مرکزی واقع در آسیا گودالهائی عمیق برای ذخیره سازی آب ناشی از سیلابهای فصلی کنده و آبهای سرگردان را به آن هدایت می کنند - رحمتی ١٣٨١ - .اما مشکلاتی نیز اینگونه فعالیتها را محدود میکند. از جمله این مشکلات عدم حمایتهای اعتباری، محدودیت زمین و آب ، اختلافمالکیتی وعدم کارائی تکنولوﮊی از جمله مسائلی است که مورد توجه است.
ازاینرو محدودیت شدید زمین در غرب کردستان باعث شده تا بهره برداران این نوع فعالیتها؛ به فکر حفظ اراضی محدود خود از خطر سیلاب باشند که این امر موجب کنترل ومهار سیلاب هم می شود و بنوعی مدیریت سیلاب را هم بدنبال دارد.. شیبدار بودن اکثر اراضی این نواحی؛ انگیزهای پدید آورده است تا کشاورزان به فکر شیوهایباشند که خاکها؛ کمتر شسته شده وبرای این منظور اقدام به تراس بندی، سکوبندی و پوشش انهار کرده اند. اینکار باعث فعالیتهای گسترده در اکثر مناطق حوضه های آبخیز شده وپدیده مدیریت بر آب وخاک را بوجود آورده است.
بهره برداران تمامی اقدامات خود را براساس آموزه های تجربی به منظور فعالیتهای کشاورزی انجام داده اند بدون اینکه اطلاعی از برنامهها وپروﮊه های مهارمنابع آب از سوی دولت داشته باشند. پرورش و کشت انواع انگور ،بادام؛ گردو؛ توت فرنگی و دیگر درختان یا درختچههای مثمرثمر را که فقط با آب حاصل از بارندگیهای بهاره، چشمه هائی با دبی بسیار کم - کمتر از ٥/٠ لیتر درثانیه - ، سیلابهای فصلی ورودخانه های فصلی مشروب میشوند حکایت از حفظ منابع طبیعی است.
