بخشی از مقاله
روش تحقیق آمیخته: رویکردي برتر براي مطالعات مدیریت
چکیده
کند و کاو برای شناسائی و حل مسایل مدیریت و انجام پژوهش جهت شناخت پدیدههای سیستمهای تولید کالا وخدمات بر پایه دیدگاههای فلسفی معرفت‐ شناختی و انتخاب روش تحقیق انجام میشود. برای این منظور پژوهشگران، به طور ضمنی یا آشکار، یک دیدگاه فلسفی را مفروض داشته و مبتنی برآن، نحوه گردآوری دادهها، تنظیم، تلخیص و چگونگی تحلیل شواهد را تعیین میکنند. از اینرو، انتخاب روش تحقیق برای پی بردن به ناشناختهها، بر پایه دیدگاههای فلسفی به عمل میآید.روشهای تحقیق کمی مبتنی بر دیدگاه اصالت تحصلی است و روشهای تحقیق کیفی بر سه دیدگاه دیگر استوار است. از آنجا که روشهای تحقیق کمی و کیفی به تنهایی نمیتوانند پیچیدگیهای مسایل و عناصر تشکیلدهنده نظامهای تولید کالا و خدمات را بدون اریبی مورد مطالعه قرار دهند، ترکیب این روشها مورد استفاده قرار گرفته و از آن تحت عنوان روش تحقیق آمیخته یاد شده است. در دهه گذشته استفاده از روشهای تحقیق آمیخته گسترش یافته است. بر این اساس، در این مقاله، به سؤالهای زیر پاسخ داده شده است: (الف) تحقیق آمیخته چیست، ویژگی های آن کدامند و کاربرد آن چه میباشد؟ (ب) مراحل انجام یک طرح تحقیق با روشهای تحقیق آمیخته کدامند؟
واﮊههای کلیدی: پارادیمهای تحقیق، روش تحقیق کمی، روش تحقیق کیفی، روش تحقیق آمیخته، مطالعات مدیریت.
مقدمه
برای کند و کاو درباره پدیدههای مربوط به سازمان و مسایل مدیریت، ازجمله منابع انسانی، بازاریابی، حسابداری و غیره، پژوهشگر بهطور ضمنی دیدگاه(های) فلسفی زیربنایی معرفتشناختی را مفروض پنداشته و بر این پایه به انتخاب روش تحقیق میپردازد ]۱.[ بهطورکلی، بهمنظورپی بردن به مسایل و واقعیت عناصر تشکیلدهنده نظامهای تولید کالا وخدمات، چهار دیدگاه نظری‐ فلسفی زیربنایی معرفتشناسی را میتوان مورد نظر قرار داد.این دیدگاه ها از نظرتعریف واقعیت پدیدهها و چگونگی دستیابی به شناخت درباره آن ها متفاوت هستند .
چهار دیدگاه نظری‐ فلسفی (پارادیم تحقیق) را به شرح زیرمیتوان مورد نظر قرارداد:
اصالت تحصلی (اثباتگرایی)؛ تفسیرگرایی؛ نظریه انتقادی، پسا ساخت گرایی
(پسا ساختار گرایی). این پارادیمها از نظر پاسخ به سه سؤال اساسی که درباره هستیشناسی، معرفتشناسی و روششناسی مطرح میشود متفاوت میباشند. به تعبیر دیگر ،پاسخ این که: »واقعیت یک پدیده چیست؟«، »ماهیت شناخت درباره واقعیت این پدیده چیست؟« و» چگونه این شناخت حاصل میشود؟« در این چهار پارادیم تحقیق یکسان نیست. از اینرو، پژوهشگر با انتخاب طرح تحقیق، بهطور ضمنی آشکار میکند که از میان دیدگاههای نظری – فلسفی (پارادیم) تحقیق کدام را مبنای دستیابی به شناخت قرارداده است. علاوه برآن، مهارتهای پژوهشی مورد نیاز و سایر پیش‐ فرضهای تحقیق ذی ربط آشکار میشود.
پژوهشگری که روش های تحقیق کمی را بر می گزیند، به طور ضمنی پارادیم اثباتگرایی (اصالت تحصلی) را مبنای پی بردن به موقعیت نامعین(مسئله تحقیق) قرار میدهد. در این روشها، مفروضه پژوهشگرآن است که میتوان درباره پدیدههای مورد مطالعه بهطور عینی و بدون هیچگونه اریبی به شناخت لازم دست یافت. وانگهی، در این دیدگاه، مفروضه دیگر پژوهشگر آن است که با صورتبندی فرضیهها یا سؤالهای تحقیق و استفاده از روش های تحقیق توصیفی و یا آزمایشی در شرایط کنترل شده میتوان به شناخت لازم درباره پدیدههای مورد مطالعه نایل آمد.
اما باید توجه داشت که تمام پدیدههای سازمان ومدیریت، بهویژه پدیدههایی که با رفتار انسانی سروکار دارند، را نمیتوان به شیوه کاملاﹰ عینی و بدون اریبی مورد مشاهده قرار داد. وانگهی، کنترل متغیرهای ناخواسته درباره این پدیدهها بسیار دشوار است. لذا مفروضه های زیربنایی استفاده از روشهای تحقیق کمی معمولاﹰ در پژوهشهای مدیریتی صدق نمیکنند. برای مثال، یکی از صا حبنظران ]۴.[ مشکلات این روشها را در بررسیهای مربوط به نژاد و قومیت در پژوهشهای سازمان و مدیریت مورد نظر قرار داده است. بدین جهت است که فقط با استفاده از روشهای تحقیق کمی (از جمله: توصیفی‐ پیمایشی، توصیفی‐ تحلیلی و آزمایشی) به تنهایی نمیتوان به واقعیت پدیدههای مرتبط با سازمان و مدیریت دست یافت. شاید از اینرو باشد که برخی اوقات مدیران بیان میکنندکه یافته های پژوهشی منعکس شده در مطالعات مدیریت کمتر به مسایل آنان پاسخ میدهد. لذاتوصیه شده است که از روش تحقیق آمیخته استفاده شود.
با توجه به مطالب یاد شده، هدف این مقاله پاسخ دادن به سؤالهای زیر است: (الف)
تحقیق آمیخته چیست و ویژگیهای آن کدامند؟ کاربرد روش تحقیق آمیخته در مطالعات سازمان و مدیریت چه میباشد؟ (ب) مراحل انجام این گونه پژوهش چیست؟ کیفیت پژوهش به روش آمیخته به چه عواملی بستگی دارد؟
همانطور که اشاره شد، پارادیمهای تحقیق زیر بنای انتخاب روش تحقیق هستند. بر پایه پارادیمهای تفسیری، انتقادی و پسا ساخت گرایی، پژوهشگر به انتخاب روشهای تحقیق کیفی میپردازد ]۸.[ این روشها،که به بررسی ابعاد »کمتر پیدای« پدیدههای مورد مطالعه میپردازند، شامل: مطالعه موردی زندگینامه نگاری، مصاحبه گروههای کانونی، قوم نگاری، نظریه برخاسته از دادهها، پدیدارشناسی، تاریخی، اقدام پژوهی و تحلیل گفتمان است ]۱.[ اما استفاده از روشهای تحقیق کیفی به تنهایی نیز نمیتواند واقعیت پدیدههای مربوط به مدیریت، از جمله رفتار انسانی و امثال آن، را آشکار کند. زیرا این روشها فقط به مطالعه جنبههای غیر کمی پدیدهها میپردازند. بنابراین، برای پی بردن به مسایل مدیریت و درک واقعیت عناصر تشکیلدهنده سازمان و مدیریت، استفاده از هر دو دسته روش تحقیق کمی و کیفی ضرورت دارد.
با توجه به ضرورت یاد شده، در ده سال گذشته در ترکیب کردن روشهای تحقیق کمی و کیفی برای انجام تحقیقات در حوزه مسایل اجتماعی و رفتاری، ازجمله مسایل سازمان مدیریت، کوششهای ویژهای بهعمل آمده و از ترکیب این دو دسته روشها مجموعه روشهای تحقیق آمیخته پدیدار شده است]۲] [۹] [۰۱.[ تجربههای بهدست آمده در استفاده از روشهای تحقیق آمیخته نشان می دهدکه به کاربردن این روشها امکان درک بهتر از پدیدههای اجتماعی و رفتاری،ازجمله رفتار سازمانی، و تبین آن ها را فراهم میآورد (همان منابع).
برای مثال، وقتی پژوهشگری بخواهد مسایل مرتبط با مدیریت آموزش عالی را شناسایی کند و تحلیل نماید، اگر به استفاده از روشهای تحقیق کمی اکتفا کند فقط جنبههای قابل مشاهده و اندازهپذیر مدیریت را نمایان میکند و تحلیل مینماید. در این صورت، جنبههای غیرکمی نادیده گرفته میشود. همچنین،چنانچه به روشهای تحقیق کیفی اکتفا کند، جنبههای اندازهپذیر مدیریت آموزش عالی را نادیده میگیرد. از اینرو، برای درک عمیقتر و پی بردن همه جانبه به مسایل مدیریت آموزش عالی میتوان از ترکیب روشهای کمی و کیفی استفاده نمود. این امر، ضرورت استفاده از روشهای تحقیق آمیخته را آشکار میکند.
روش تحقیق آمیخته چنان است که با انتخاب روشهای تحقیق کمی و کیفی مناسب و ترکیب مطلوب آن ها حاصل میشود. به طوری که میان هدف تحقیق، شیوه گردآوری دادهها و تحلیل آن ها، برای پاسخ دادن به سؤالهای تحقیق، سازگاری لازم برقرار میگردد. در این صورت، علاوه بر منظور داشتن ابعاد اندازهپذیر پدیدههای مورد مطالعه، سایر ابعاد این پدیدهها نیز مورد توجه قرارمیگیرد.
در آغاز کوششهای مربوط به ترکیب کردن روشهای تحقیق کمی و کیفی، برخی از پژوهشگران به ناسازگاری دیدگاههای فلسفی زیربنایی برای ترکیب روشهای تحقیق کمی و کیفی اشاره میکردند و نسبت به استفاده از روشهای آمیخته با دیدی تردیدآمیز مینگریستند ]۱۱.[ از این جمله، برخی پژوهشگران به مغایرت دو پارادیم تحقیق کمی و کیفی اشاره ردند و ناسازگاری آن هارایادآور میشدند. اما، اکنون پس از گذ شت بیش از یک د هه از کار برد این روشها، و توجه به مبنای عملگرایی در روش تحقیق آمیخته، تردیدهای یاد شده به یقین تبدیل شده است]۳۱.[ بهطوری که نتایج حاصل از پژوهشهای انجام شده با روشهای آمیخته، افقی امید بخش را برای شناخت پدیدههای اجتماعی و رفتاری نمایان میکند. در حال حاضر بیش از پیش استفاده از این روش ها مورد تاکید قرار گرفته و بهطور گسترده رایج شده است ]۳] [۷.[
۲. روش تحقیق برای پاسخ دادن به سئوالهای این پژوهش
برای پاسخ دادن به سئوالهای یاد شده در بالا، ابتدا به گردآوری اطلاعات از منابع موجود در باره مبانی معرفتشناسی، روششناسی تحقیق و روشهای تحقیق در علوم رفتاری و اجتماعی پرداخته شد. سپس نمونهای نظری از مقالههای انتشار یافته با رویکردهای کمی و کیفی در حوزه سازمان و مدیریت مورد توجه قرار گرفت. سرانجام با دستهبندی و تحلیل اطلاعات بهدست آمده، به سئوال های یادشده پاسخ داده شد.
۳. یافته های پژوهش و بحث درباره آن ها
تعریف و ویژگیهای روش تحقیق آمیخته
پژوهشهای آمیخته پژوهشهایی هستند که با استفاده از ترکیب دو مجموعه روشهای تحقیق کمی و کیفی به انجام میرسند. معمولاﹰ در انتخاب عنوان طرحهای تحقیق که با استفاده از روشهای تحقیق آمیخته انجام میشود از عبارتها یا واﮊههایی مانند: روشهای پژوهش ترکیبی، مدل آمیخته، بهم تنیدگی، روش چندگانه، روششناسی آمیخته استفاده میشود ]۲۱.[ همانطور که در این عبارتها آشکار است، در روشهای تحقیق آمیخته برای بررسی یک مسئله پژوهشی، پژوهشگر با به کار بردن مجموعه روشهایی که اساس آن ها پارادیمهای گوناگون است، بررسی موقعیت نامعین را میسر کند و فرایند آن را تسهیل می نماید.
از آنجا که در طراحی و اجرای طرحهای تحقیق با روشهای آمیخته از هر دو دسته روش تحقیق کمی و کیفی استفاده میشود، ویژگیهای اصلی روشهای تحقیق آمیخته متاثر از چگونگی استفاده از دو دسته روشهای کمی و کیفی است. چگونگی استفاده از این دو دسته روش به ویژگیهای زیر بستگی دارد: (الف) میزان اولویت یا اهمیتی که به هر یک از دو دسته تحقیق کمی یا کیفی اختصاص مییابد، (ب) چگونگی توالی استفاده از روشهای تحقیق کمی و کیفی.
در تدوین یک طرح تحقیق با استفاده از روشهای آمیخته، پژوهشگر باید ضرورت استفاده از هر دو نوع تحقیق کمی و کیفی را توجیه کند. در انجام این امر، پژوهشگر بیان میکند که در اجرای طرح تحقیق، وزن (اهمیت) کدام یک از این دو دسته روش (کمی یا کیفی) بیشتر است. برای مثال در یک پژوهش آمیخته که از روش تحقیق توصیفی (اکتشافی) و روش تحقیق مصاحبه گروههای کانونی استفاده میشود، پژوهشگر در طرح تحقیق بیان میکند که آیا به نتیجه تحقیق بیشتر اهمیت میدهد یا به فرایند اجرای پژوهش جهت دستیبابی به درک ملموستری از واقعیت مورد مطالعه ]۶] [۷.[ همچنین در تحلیل دادهها، پژوهشگر بیان میکند که آیا ترجیح میدهد یافتهها را با استفاده روشهای تفصیلی تحلیل آماری بهدست آورد یا این که به درک لایه های چندگانه دادهها پرداخته و بهطور موضوعی آن ها را تحلیل کند تا به درک عمقیتری از پدیده مورد مطالعه دست یابد.
همانطور که در بالا اشاره شد، یکی دیگر از ویژگیهای پژوهشهای آمیخته، توالی استفاده از روشهای تحقیق کمی و کیفی است. پژوهشگر از نظر زمانی میتواند دادههای کمی و کیفی را بهطور همزمان گردآوری کند یا این که به توالی، یکی را ابتدا گردآوری کند و سپس به گردآوری دیگری بپردازد. این امر میتواند به یکی از سه حالت زیر رخ دهد: ۱. ابتدا دادههای کمی گردآوری شود، سپس به گردآوری دادههای کیفی پرداخته شود، ۲. ابتدا دادههای کیفی گردآوری شود، پس از آن به گردآوری دادههای کمی پرداخته شود، ۳. هر دو نوع دادههای کمی و کیفی در یک زمان گردآوری شود. هر یک از حالتهای سهگانه یاد شده را در عمل میتوان به شرح زیر ملاحظه کرد:
الف. اگر هدف تحقیق آن باشد که پژوهشگر پدیدهای را تبیین کند، ضرورت آن است که ابتدا دادههای کمی گردآوری شود، سپس با گردآوری دادههای کیفی ابعاد مختلف این پدیده با تفصیل بیشتری آشکار گردد. برای مثال، به منظور بررسی پدیده احساس بیگانگی نسبت به کار در یک سازمان تولیدی، پژوهشگر ابتدا به گردآوری دادههای کمی درباره برخی متغییرهای کمی مرتبط، مانند فراوانی سوانح ناشی ازکار، فراوانی بیماریهای مرتبط با محیط کار، »مقیاس بیگانگی با کار« و امثال آن، میپردازد. با انجام این امر، تصویری کمی از برخی متغیرهای مرتبط با مشکل مورد مطالعه بهدست میآورد. پس از آن باگردآوری دادههای کیفی(از طریق روش تحقیق برخاسته از دادهها)، میتواند به درک مشکل و چگونگی رخ دادن آن بپردازد.
ب. در صورتی که پژوهشگر بخواهد برای بررسی یک مسئله، با تدوین یک ابزار اندازهگیری، به مشاهده متغیرهای کمی بپردازد، لازم است در مرحله اول، دادههای کیفی را گردآوری نماید تا ابزار اندازهگیری ساخته شود. سپس، در مرحله بعد با استفاده از ابزار یادشده، دادههای کمی را گردآوری مینماید. برای مثال، چنانچه هدف پژوهشگر آن باشد که مشکلات فضاهای کاری در سازمآن های اداری را در یک سازمان دولتی مورد بررسی قراردهد، ابتدا با استفاده از روش مصاحبه گروههای کانونی به گردآوری دادههای کیفی میپردازد تا براساس آن ها به شناسایی حیطههای اصلی مشکلات پرداخته و سپس پرسشنامه طرح تحقیق راتدوین کند. پس از آن، با انجام روش تحقیق توصیفی‐ پیمایشی،دادههای کمی راگردآوری مینماید.
ج. پژوهشگر با استفاده از منابع مختلف، دادهها را به هم مرتبط میکند. به عبارت دیگر با بهمتنیدگی دادههای کمی و کیفی به تطابق همگونی آن ها میپردازد، بهطوریکه به نحو بهتری به موقعیت نامعین پی برد. در این صورت دادههای کمی و کیفی را همزمان گردآوری میکند. برای مثال، در بررسی نیازهای آموزشی مدیران یک سازمان، پژوهشگر با اجرای یک پرسشنامه به گردآوری دادههای کمی درباره فعالیتها و کنشهای مدیران واحدهای سازمانی میپردازد. همزمان با آن، ازطریق یک مطالعه موردی ضمن توجه به چارچوب نظری، فعالیتها و کنشهای مدیران را درباره عوامل سازمانی، در یک مدت زمان نمونه از فعالیت سازمان مورد مطالعه، مشاهده میکند و دادههای کیفی درباره آن ها گردآوری مینماید. سپس با بهم تنیدن این دادهها، به تحلیل میزان تطابق کنشهایی که مدیر باید انجام دهد با کنش هایی که در عمل مشاهده میشود میپردازد. سرانجام با استفاده از این تحلیل، نیازهای آموزشی مدیران استنباط میشود.
مثالهایی ازکاربرد روش تحقیق آمیخته
در اینجا به عرضه مثالهایی از کاربرد روشهای آمیخته میپردازیم. به منظور بررسی تعامل میان رفتار ادراک شده کارکنان و انگیزههای شخصی در تصمیمگیری برای انتخاب وسیله جهت مسافرتهای سازمانی، یک طرح تحقیق به روش آمیخته به اجرا در آمد ]۵۱.[
در انجام این تحقیق، در مرحله نخست از روش تحلیلی‐ توصیفی استفاده شد، یک نمونه تصادفی به حجم ۲۹۳ نفر از کارکنان انتخاب شد و دادههای کمی درباره آنان گردآوری شد. این دادهها با استفاده از رگرسیون لوجیستیک مورد تحلیل قرارگرفت. سپس، در مرحله دوم یک نمونه نظری از کارکنان به حجم ۴۲ نفر انتخاب شد و با آنان مصاحبه به عمل آمد. سرانجام با تلفیق یافته های حاصل از مرحله اول و دوم به سوالهای تحقیق پاسخ داده شد.
در طرح تحقیق دیگری، به منظور بررسی اشکالات ناشی از تاثیر شرایط محیطی بر تشخیص سازمانی با استفاده از پرسشنامههای دارای پرسشهای باز‐ پاسخ و بسته‐ پاسخ، روش آمیخته به کار رفته است ]۴۱.[ در مرحله نخست این طرح، ابتدا یک طرح تحقیق آزمایشی به روش دو گروهی تصادفی شده مورد استفاده قرار گرفت. هر یک از دو گروه آزمایشی و گواه شامل ۲۹ نفر کارکنان بودند. به گروه آزمایشی یک پرسشنامه شامل پرسشهای بسته‐ پاسخ و باز‐ پاسخ داده شده بود. در حالی که پرسشنامه گروه گواه شامل فقط پرسشهای باز‐ پاسخ بود. تحلیل آماری دادههای گردآوری شده نشان داد که میان نظر کارکنان درباره ضعفهای سازمانی در دو گروه تفاوت معنیداری وجود ندارد.
در مرحله دوم اجرای طرح، تحلیل محتوای موضوعی از دادههای حاصل از پرسشهای باز‐ پاسخ به عمل آمد. نتایج این تحلیل حاکی از آن است که ادراک دو گروه از توانمندیهای سازمانی کاملا متفاوت است.
انواع طرحهای تحقیق آمیخته
طرحهای تحقیق آمیخته را از یک نظر میتوان به دو بخش عمده تقسیم کرد: طرحهای تحقیق به روش آمیخته و طرحهای تحقیق با مدل آمیخته. طرحهای تحقیق به روش آمیخته طرحهایی هستند که در آن ها پژوهشگر در آغاز بررسی از پارادیم تحقیق کمی استفاده میکند و سپس طرح تحقیق مبتنی بر پارادیم کیفی را به کار میبرد. برای مثال، پژوهشگری ممکن است ابتدا یک طرح تحقیق آزمایشی (کمی) را به اجرا درآورد و پس از آن به اجرای یک مصاحبه گروههای کانونی (کیفی) با آزمودنیها بپردازد تا نظر آنان را نسبت به نتایج طرح آزمایشی جویا شود و میزان توافق آنان را با نتایج آزمایش مورد تحلیل قرار دهد. به عبارت دیگر طرحهای تحقیق به روش آمیخته را میتوان مانند دو بررسی کوچکتر در درون یک بررسی وسیعتر قلمداد کرد.
در طرحهای تحقیق با مدل آمیخته، پژوهشگر رویکردهای کمی و کیفی پژوهش را با هم میآمیزد و به اجرا در می آورد به عنوان مثال، پژوهشگری ممکن است یک بررسی پیمایشی را با استفاده از یک پرسشنامه شامل سؤالهای بسته‐ پاسخ و نیز انجام مصاحبه از طریق سؤالهای باز‐ پاسخ (برای گردآوری دادههای کیفی) به اجرا درآورد و سپس آن ها را تحلیل کند. یا این که، پژوهشگر دیگری ممکن است ابتدا داده های کیفی را گردآوری کرده و سپس آن ها را به کمیت تبدیل کند و مورد تحلیل قرار دهد.
وانگهی یکی دیگر از صاحبنظران طرحهای تحقیق آمیخته را به شرح زیر به سه دسته تقسیم میکند ]۷:[
الف. طرحهای تحقیق آمیخته بهم تنیده ب . طرحهای تحقیق آمیخته تشریحی ج. طرحهای تحقیق آمیخته اکتشافی در اینجا به اختصار به شرح هر یک از این دستهها پرداخته می شود.
الف. طرحهای تحقیق آمیخته بهم تنیده
در این نوع طرحها، پژوهشگر به هر دو مجموعه دادههای کمی و کیفی وزن (اهمیت)
مساوی میدهد. برای مثال برای پی بردن به کیفیت محیط دوره و عملکرد یادگیری در دورههای آموزش رشد حرفهای کارکنان، پژوهشگری که از طرح بهم‐ تنیده استفاده میکند، سه مؤلفه را مورد توجه قرار میدهد: الف. در گردآوری نمرههای آزمون عملکردی در دوره آموزشی و اندازهگیری سایر متغیرها (از جمله دانش قبلی و ...) و نیز گردآوری دادههای کیفی از طریق مصاحبه و مشاهده به یک نسبت اهمیت می دهد، ب. دادههای کمی و کیفی مورد نظر را بهطور همزمان گردآوری
