بخشی از مقاله
رویکردي تحلیلی بر فرایند طراحی کامران د یبا (مطالعات موردي: شهرك مسکونی شوشترنو)
چکیده
از نظر کامران دیبا معماري محیطی و شهرسازي داراي ارزشهاي انسانی والاتري نسبت به تک سازي و سـمبل سـازي معماران ممتاز است. معمار نباید بنا را از محیط و بافت خود جدا کند. او همچنین عقیده دارد که اگر بخواهیم یـک بنـا را از هر لحاظی مورد نقد و بررسی قرار دهیم، باید نحوه ارتباط آن بنا را با محیط و بستر اطرافش بررسی کنـیم. آنچـه در این پژوهش از اهمیت و ضرورت فراوان برخوردار است، نحوه برخورد کامران دیبـا در فرآینـد طراحـی معمـاري، خصوصاً در مورد شهرك مسکونی شوشتر نو است. در این تحقیق به کمک روش پژوهشی موردي بـه بررسـی فرآینـد طراحی مجموعه شهرك شوشتر نو می پردازیم، یافته هاي این تحقیق حاکی از آن است که معمـاري انسـانی و برتـر از نظر دیبا همان معماري محیطی و شهر سازي است ، گسترش افقی فضا و گردش اضـلاع و زاویـههـا و دور و نزدیـک شدن لایه هاي مختلف دید از دیگر مشخصات کلی کارهاي دیباست که تکرارشان در تمامی پروژه هایش و به خصوص پروژه طراحی شهرك شوشتر نو از ثبات آنها در ذهن طراح خبر می دهد. در نتیجه کـامران دیبـا در طراحـی مجموعـه شهرك شوشتر نو، توانسته سنت و تجدد را هم به لحاظ درك فضا و هم به لحاظ زیبایی شناسی با هم تلفیق کنـد و در نهایت مکان و فضا را به طور همزمان با هم به نمایش بگذارد و همین طور به بنا هویت اصیل یا این همانی بخشد.
کلمات کلیدي: فضاي معماري ،مکان ، سنت، تجدد،معماري انسانی .
Abstract
Kamran Diba environment and ecology-oriented architecture from the perspective of human values higher than one and is a symbol of architectural excellence . The architect should not be separated from its context and the environment. He also believes that if a building of any of the cases we review, the manner of its relationship with the surrounding environment and the context we examine . The study is of great importance and necessity, Kamran Diba how the architectural design process, About the ecology-oriented places. In this study using a descriptive - analytic study of the design process in this area will Diba, The results of this study suggest that human architecture and environment and ecology-oriented architecture is the top of Diba. The design process Kamran Diba Diba could be realized to this point in most of its projects , nativist tradition and regional understanding of space and time in terms of aesthetics combined
with the Finally , place and space simultaneously with the time to demonstrate.
مقدمه
کامران طباطبایی دیبا از معماران صاحب سبک در معماري مدرن و معاصر ایران است که همه ي علاقه مندان به هنر، در این سرزمین ، با سازه هاي معروف او ( موزه هنر هاي معاصر تهران ، فرهنگسراو پارك نیاوران ، فرهنگسراو پارك شفق و...) آشنا هستند . دیبا در ایران صرفا در بخش دولتی فعالیت می کرد.وي به سنت هاي بومی و هم چنین نیاز هاي جامعه شهري مدرن و اثر متقابل انسان علاقه مند بود. پروژه نیمه تمام شهر جدید شوشتر (80-1974) در خوزستان که وي آرشیتکت و برنامه ریز آن بود بیشترین موفقیت خود را مرهون الگوهاي ساختاري و گونه هاي ساختمانی سنتی است که دیبا مورد استفاده قرار داده است . علاقه دیبا به سنتهاي بومی و همچنین نیازهاي جامعه شهري مدرن واثر متقابل انسان بر محیط و محیط بر روي انسان بسیار فراوان بود.الگو گیري از گونه هاي ساختمانی سنتی ایرانی در کارهاي او موج می زد او این شیوه را جایگزین الگوهاي غربی و طراحی بر اساس آنها می دانست .
بناهاي آجري شاعرانه دیبا معماري خاصی را خلق کرده که در عین حال که زیبا است در خاطره ها نیز باقی می ماند .
دیبا با قبول مدرنیسم و تجدد ، به دنبال سنت گرایی رئالیستی یا واقع گرایی برآمد. به نظر دیبا مهمترین نتیجه اي که ممکن است از یک پروژه حاصل شود این است که انسان ها به طور طبیعی فضا را تعریف میکنند و به آن عملکرد و
معنا می بخشند. در واقع معماري از نظر او انسانی بود و معماري انسانی یعنی کار سودمند و متعهد براي مردم و جامعه .
پرسشهاي تحقیق : آیا می توان به وسیله طراحی، سنت ها و هویت اصیل یک فرهنگ را تغییر داد و اینکه آیا
معماري توانایی انجام این کار را دارد؟
آیا کارهایی که در این زمینه کرده اند موفق بوده یا اینکه این سنت ها هنوز زنده اند و ما باید آنها را در معماري رعایت کنیم؟
آیا می توانیم با جبر و زور، سنت ها را مدرن کنیم و یا آنها را از بین ببریم؟
براي پاسخگویی به این پرسشها لازم است روند طراحی کامران دیبا در مجموعه مسکونی شوشتر نو را بررسی و
پارامترهاي اصلی طراحی اش را مورد توجه قرار داد.
آنچه که براي یک ملت یا به بیان دیگر یک تمدن مورد احترام است، توجه به فرهنگ اصیل و هویت جاودانه آنها
است که در طول زمان ثابت است و کمتر تغییر می پذیرد. و در بررسی آن توجه به پارامتر هاي طراحی دیبا از اهمیت خاصی برخوردار است .پارامتر هاي طراحی دیبا در مجموعه مسکونی شوشتر نو به قرار زیر است:
حس تعلق :
تشخیص هویت ، پدیده را به موجودي آشنا و خودمانی تبدیل کرده ، از تنش روانی انسان در مواجهه با عینیت می کاهد. به تبع آن ، احساس تعلق یا ریشه دار بودن درونی رشد می نماید و ایجاد خاطرات وتداعی ها به این احساس دامن می زند .(10) هویت ملی که به معناي احساس تعلق به یک دولت ـ ملت در چارچوب یک سرزمین معین فرهنگ، تاریخ، خاطرات، ادبیات و زبان مشترك و اراده با همزیستی میباشد، از مفاهیمی است که در دوران معاصر، بعد از شکلگیري دولت ـ ملت و دولت ملی در غرب، موضوعیت یافت.
هویت:
»هویت مبین مجموعه خصایصی است که امکان تعریف صریح یک شیء یا یک شخص را فراهم میآورد .( 5) «انسان
بر مبناي ادراکی که از واقعیت ها یا پدیده هاي محیط دارد ، یک عینیت را براي خویش تعریف میکند . در حالی که
بر اساس تجربیات فردي و جمعی خود از گذشته و حال داراي تصویر ذهنی از پدیده اي که با آن مواجه می شود نیز
هست . مراد از هویت در اینجا عینیت مزبور با تصویر ذهنی آن و امتداد این انطباق در آینده است .(10)
هویت مکانی:
هویت مکانی محصول تداوم هویت مکان و تبدیل شدن آن از امري بیرونی به مساله اي درونی است در تمام مسیري که از فضا تا هویت مکانی طی شد ، با حرکت رفت و برگشت متوالی درون و بیرون یا ذهنیت و عینیت مواجه هستیم ، فضا به مکان تبدیل می شود و این تبدیل عینیت به ذهنیت است . (10) نماي ساختمان خارجی ترین پوسته ساختمان و نماد هویت آن قلعه شهري است که در کنار سایر نماهاي همجوار خود هویت کالبد شهري را تعریف می کند.از نکات مهمی که در معماري گذشته ما بیشتر به چشم می خورد ایجاد روح آرامش و امنیت در فضاي زندگی شهري و بناهاي ساخته شده است.هویت جاودانه تجسم کالبدي کیفیت بینام در بناهاست .بناهایی که پدید می آیند به تدریج و به اقتضاي طبع خود داراي هویت معینی می شوند . (1)
تعلق خاطر :
خاطره عامل تشدید تعلق مکانی است و حتی میتواند این تعلق را به تعلق خاطر بدل نماید . انسان میتواند به جایی تعلق داشته باشد بدون آن که آنجا را دوست داشته یا از آنجا متنفر باشد . اما به محض این که خاطرات مطرح می شوند ، وي به موضع گیري احساسی در برابر مکان می پردازد . نهایتا اینکه از تمام چیزهایی که ممکن است به واسطه پدیده یا رویدادي تداعی شوند ، آنهایی آسانتر احیا می گردند که به مناسبتی تعلق خاطر آنها زیادتر است . به طور مثال از میان تمام کوچه هاي یک محله ، کوچه اي که در آن زندگی کرده ایم یا میعاد گاه بازي هاي کودکانه بوده است زودتر از بقیه یادمان می آید . ( .( 10
تعلق مکانی :
»هر فضا ي محلی ، مکان و واحد همسایگی محیط طبیعی ،پویا و منحصر به فرد خود را دارد .( 3) «. معمارانی که بدنبال آفرینش اثر هنري و پرمحتوا از مفاهیم و اندیشه هاي معنوي بوده اند که بتواند در دوره هاي مختلف زمانی نیز جوابگو باشند. درك خاصی از زیباشناسی که در عین کاربردي بدون آن شاخصه هاي مهمی از هنر را بر دوش می کشد که مقرنس ها وکاربندي ها موجود در فضاي هستی یک خانه مسکونی تا ورودي مساجد گواهی بر این موضوعند ظرافت و دقت در کاشی کاري بدنه یک مسجد به اندازه روابط حرکتی و نحوه تقسیم بندي فضا مهم بوده و بیانی شاعرانه و هنرگون از معماري ارائه می کند. یک هنرمند در ارایه اثر خود بدنبال ایجاد یک ارتباط روحی و روانی با مخاطب اثر بوده و چنین ارتباطی مستلزم شناختی دقیق از روحیات مردم است. در معماري نیز هرگاه مردم تنها به عنوان نمونه انسانی نگریسته شوند، نمی توانیم از این معماري انتظار خلق اثري هنري وماندگار داشته باشیم.
مفاهیمی که یک اثر هنري در درون مایه ساختاري خویش و یا در گذشته تاریخی قبل از خود به همراه داشته و در حقیقت تضمین و تعریف کننده ماهیت اوست و همین امر بیشترین تأثیر گذاري را در ابعاد مختلف شهري و انسانی دارد. معماران آن زمان با عوامل هارمونی چون ریتم تکرار، خطوط افقی و تناسب اجزاء این مسئله را میسر ساخته اند نوعی از معماري که بیش از همه جوانب به الگوهاي معنایی که بتوانند در ایجاد حس مکانی مؤثر باشند پرداخته است.
گرایشهاي فکري و نظري کامران دیبادر برخورد با مجموعه مسکونی شوشتر نو:
- علاقه ي او به وجوه اجتماعی معماري یا به تعبیر خود او ( معماري انسانی)
- علاقه و احترام به سنت هاي بومی و الگو هاي ساختاري
- عدم تصرف محیط براي ایجاد مکان
- در آمیختگی کارهاي او با محیط اطراف خود که باعث شده است که کارهایش در عین بدیع بودن غریب و بیگانه
نباشد
- بهره گیري از الگوهاي معماري ایران به شیوه هاي اصیل و منحصر به فرد در کارهایش
ظاهرأ همین گرایشها علاوه بر جنبه هاي زیبایی شناسی سنتهاي معماري شهرسازي ایرانی، علاقه و احترام به این سنتها را در او برمی انگیخت .دیبا مدرنیسم و تجدد را پذیرفت و به جستجوي سنت گرایی رئالیستی یا واقع گرا برآمد.او با الگو برداري از معماري غرب براي جامعه ایرانی مخالف بود و می کوشید پیوندي میان مدرنیسم و سنتهاي ایرانی برقرار کند. به اعتقاد او معماري و شهرسازي نیویورك و هنگ کنگ نمی توانستند و نمی توانند الگوي معماري و شهرسازي ایرانی قرار بگیرند، چرا که وسعت سرزمین ، مناسبات اجتماعی و رابطه ایرانی با خاك و آسمان چنین الگو
برداري هایی را بر نمی تابد.
مجموعه شهر جدید شوشتر یکی از معدود نمونه هایی بود که سنت و تجدد را هم به لحاظ فضا و هم به لحاظ زیبایی شناسی به خوبی تلفیق کرده بود .
فضاي معماري:
فضا در مفهوم خود به تنهایی هیچ ویژگی خاصی را مطرح نمی کند ولی به محض درك شدن توسط شعور انسانی و
انجام نوعی فعالیت به مکان تبدیل می گردد و معناي نمادین فضا پدیدار می شود.از این پس فضا بستري براي باین فعالیت و رفتارهاي انسانی می گردد. محلی براي تخیل و واقعیت، ادراك درست از شرایط عام و شرایط خاص تأثیر فراوان در تحول پدیده و سیاست آن دارد. شرایط عام دریافت احوال محلی و شرایط خاص اجازه شناخت و درك خود پدیده را آنچنان که هست،میسر می سازد.هر آن چیزي که معناي فرهنگی و یا اجتماعی در روابط ناشی از آنرا سبب می شود، در شکل بخشیدن به فضا و انسان آن ، تأثیر و تأثر دارد. پژوهش ریخت شناسانه از فضا به منظوردرك مناسب از آن امکان مداخله و دگرگونی را در هر مقطع تاریخی میسر می کند و از طریق تحلیل سازمان فضایی آن، سازمان اجتماعی ـ اقتصادي و محیطی را می توان تبیین کرد. مداخلاتی که در مسیر تداوم تاریخی و همراه با آگاهی و شناخت کامل انجام نشود، فضاي ملموس، قابل درك و اطمینان بخش را سبب نمی شود و خود را در انطباق با زمان نمی یابد. .(9)
فرم:
اگرچه دوره فعالیت دیبا در زمینه معماري محدود بود ، اما کارهاي او از تنوع قابل توجهی مجموعهبرخوردارند .
شوشتر ، به لحاظ زیبایی شناسی از الگوهاي معماري مدرن فاصله گرفته است و به نوعی منطقه گرایی ، پست مدرن نزدیک می شود . اکثر طرحهاي دیبا از مونتاژ احجامنسبتاً ساده و تراش خورده سخت به وجود آمده اند و در آنها شکاف بازشوها و حجم قابل توجه ستونها خودنمایی می کند . این سلیقه خاص از طرفی به سنت معماري ایرانی و از طرف دیگر به نئوبروتالیسم انگلیسی مربوط می شود . او از عناصر معماري ایرانی نظیر گنبد ، بادگیر ، حیاط ، حوض و رواق نیز استفاده می کند . بامهاعموماً مهم هستند . دیبا به جزییات ساختمان و آرایش سطوح توجه دارد و جزییات کارهایشکاملاً هنرمندانه اند . تزیینات پرداخت نشده اند و مصالح نیز به گونه اي طبیعی و پرداخت نشده به کار رفته اند . در مجموعه شهر جدید شوشتر به دستاوردي جدید می رسد : » زیبایی شناسی فقر « این مجموعه شاید تنها اثر معاصر باشد که از شرایط فقر تکنولوژي و اقتصادي ، ارزش زیبایی شناختی عناصريتولیدکرده است . که در کارهاي دیبا حضور بارزي دارند عبارتند: از آب، دیوار، حیاط و دروازه . براي وي دیوار یک نوع حجاب و پوشش است و دروازه اعلام یک آغاز، آب نمادي از زندگی و صفا و حیاط ریه و نفسکش. نحوة به کارگیري این عوامل آثار دیبا را به فرهنگ بومی نزدیک و مرتبط میسازد. دیبا بیشترین توجهش به ذات انتزاعی و عملکرد معماري است که حضور آن را در معماري کوچه و خیابان و ابنیه غیر رسمی جستجو میکند. یکی از عوامل قابل توجه در آثار وي ساخت دیوار است. آرایش ساختمانهاي وي توسط دیوار است.
سنت از نظر سنت گرایان :
سنت گرایان یا پیـروان حکمـت خالـده طالـب بازیـابی سـنت هسـتند . از نظـر آنـان سـنت بـه معنـاي »رسـم« و » نیســتعــادت7) « ).امــا در ســنت گرایــی ، بــه دلیــل توجــه بــه بعــد معنــوي ، از هرگونــه اقــدامی در جهــت ایدئولوژیک کردن دین پرهیز می شـود » .(13) سـنت تسـلطی را بـه همـراه دارد کـه بـه صـورت عرفـی بـا هویـت اشـخاص درگیـر اسـت و هیجانـات در آن قـرار مـی گیـرد.( 8) « پـس سـنت گرایـی یعنـی تعلـق خـاطر و التـزام نظري و عملی به آن اصول و حقایق همه جایی و همیشگی.
