بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از نیازهای اساسی دانشآموزان توجه به نیازهای اجتماعی و عاطفی آنها و آموزش منظم این نیازها در مدارس و در برنامه-های درسی به طور خاص است. به طوری که، این نیازها در مقطع ابتدایی بیشتر نمود پیدا میکند، چرا که، دانشآموزان در این دوره با ارزشها و باورهای جدیدی رو به رو میشوند. وجود و تدریس درس علوم اجتماعی در پایههای مختلف مقطع ابتدایی، با فعالیتهای اساسی و هدفدار میتواند، گامی مؤثر در جهت پاسخگویی به بخش عمدهای از این ارزشها و باورها باشد که با شتاب زیاد در حال تغییر هستند.
در همین راستا، تحقیق حاضر از طریق منابع و اسناد کتابخانهای و همچنین تحقیقات و مطالعات انجام گرفته پیشین، ضمن بیان تاریخچه درس مطالعات اجتماعی، به بررسی مفاهیم و تعاریف ارائه شده در منابع مختلف پرداخته است. از طرفی اهمیت و ضرورت درس مطالعات اجتماعی در پایههای مختلف مقطع ابتدایی به طور کلی، و پایه چهارم به طور ویژه، به وسیله دیدیگاهها و نظرات محققین مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است.
بنابراین، مطالعات اجتماعی به دانشآموز کمک میکند که یاد بگیرد، در دنیای امروز و فردا زندگی موفقی داشته باشد، روابط خود را با دیگران تنظیم کند، جامعه و فرهنگ خود را بشناسد، از امکانات و منابع محیطی استفاده کند و با محیطهای طبیعی اجتماعی تعامل سازندهای برقرار کند. لذا، اگر کیفیت آموزش مطالعات اجتماعی در جامعه از وضعیت مطلوبی برخوردار گردد دانش آموزان که پیکرهی اصلی جامعه فردا را تشکیل میدهند دچار عقب ماندگی از نظر توسعهی علمی، صنعتی، فعالیت اجتماعی، سیاسی، اقتصادی نخواهند شد، و در نهایت شهروندانی معتقد به ارزشها و پای بند به اصول اخلاقی، مسئولیتپذیر و سازگار خواهیم داشت.
مقدمهای بر مطالعات اجتماعی:
از آن جا که امروزه تربیت اجتماعی آماده ساختن افراد برای زندگی اجتماعی به یکی از مهمترین نیازهای تعلیم و تربیت مبدل شده است، برنامهی درسی مطالعات اجتماعی به دلیل ویژگیها و ماهیت آن، جایگاه خاص و مهمی در میان برنامههای درسی، از منظر تربیت اجتماعی و آموزش مهارتها و صلاحیتهای مورد نیاز اجتماعی، دارد و تلاش میشود این حوزهی یادگیری از طریق انتقال و پرورش دانشها، مهارتها و نگرشهای مورد نیاز، افراد را به گونهای تربیت کند تا بتوانند در جامعه، نقش کارآمد و مناسب را به خوبی ایفا کنند.
در میان برنامههای درسی، مطالعات اجتماعی یک حوزهی یادگیری اصلی است که مفاهیم اصلی خود را از ائتلاف رشتههای گوناگون به ویژه جغرافیا، تاریخ و علوم اجتماعی میگیرد. با بررسی تاریخچهی مطالعات اجتماعی میتوان دریافت که صاحبنظران دربارهی مفهوم مطالعات اجتماعی، تعاریف و مقاصد آن و به ویژه دربارهی آموزش مجزای رشتهها یا تلفیق حوزههای مرتبط، برداشت یکسانی ندارند و در زمینههای فوق از دیرباز نوعی تنوع آرا و اندیشه در میان برنامه-ریزان درسی وجود داشته است که تاکنون نیز ادامه دارد
اصطلاح مطالعات اجتماعی نخستین بار توسط توماس جسی جونز در سال 1905 میلادی در مقالهای با عنوان کارگر جنوبی در آمریکا به کار گرفته شد. وی در این مقاله، مشکل انطباق و مشارکت سیاه پوستان و سرخ پوست نژادان را در جامعهی آمریکا مطرح کرد. صرف نظر از آن که هدف اصلی مقالهی جونز مشارکت واقعی سیاهان یا اطاعت آنها از فرامین حاکم و جامعهپذیری آنها بوده باشد، به هر حال در سال 1916 سرانجام یک حوزهی برنامهی درسی با عنوان مطالعات اجتماعی که هدف آن، آماده کردن افراد جوان به عنوان شهروندانی مؤثر در جامعه بود، به وجود آمد و در سال 1921 این درس مشروعیت قانونی یافت. پس از آن زمان، تلاشی برای تهیهی برنامهی درسی تلفیق که محتوای آن از علوم انسانی و اجتماعی گرفته میشد، آغاز گردید و دانش-آموزان دورهی ابتدایی در درسی با عنوان مطالعات اجتماعی با تنوعی از موضوعات تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی و اقتصادی با تأکید بر مشاغل، مسکن، غذا، حمل و نقل و غیره، رو به رو شدند که به تدریج با پیچیدگی بیشتر در سالهای بعد، ادامه مییافت و به موضوعات دیگر ختم میشد - ملکی و معافی، . - 1375
پس از نضج این برنامهی درسی در آمریکا، به تدریج مطالعات اجتماعی به سایر کشورهای جهان راه یافت. در باب مطالعات اجتماعی، تعاریف مختلفی ارائه شده است که در آنها برخی بیشتر به موضوعات یا روشهای مورد مطالعه و برخی دیگر به مقاصد و اهداف این برنامهی درسی تأکید کردهاند:
ملک عباسی در سال 1393 مطالعات اجتماعی را حوزه معرفتی جدیدی میداند که، از تلفیق حوزههای درسی تاریخ، جغرافیا، مدنی، اقتصاد و جامعهشناسی حاصل شده است و در ایران سابقه چندانی ندارد، ولی برخی کشورها سالهاست چنین درسی را با عنوان Social Studies یا »مطالعات اجتماعی« در دوره آموزش عمومی خود گنجاندهاند، برای آن کتاب درسی تألیف کردهاند و آن را تدریس میکنند - ملک عباسی، . - 1393
دایره المعارف بین المللی آموزش و پرورش، در جلد دهم، مطالعات اجتماعی را این گونه تعریف کرده است:
مطالعات اجتماعی حوزهای از برنامهی درسی است که هدف آن، آشنا کردن بچهها با محیط اطرافشان و نیز توسعهی ارتباطات انسانی است؛ به گونهای که دانشآموزان، شهروندان خوبی تربیت شوند. محتوای این درس از تاریخ، جغرافیا و دیگر علوم اجتماعی استخراج میشود.
در آخرین نسخهی راهنمای برنامهی درسی - مطالعات جامعه و محیط - 1 در ایالت کوئیزلند استرالیا این درس به صورت زیر تعریف و هدف آن به عنوان یک حوزهی اساسی یادگیری، بیان شده است:
مطالعات جامعه و محیط، بر محور کنش متقابل آدمیان با یکدیگر و با محیطی که در آن به سر میبرند در روند زمان استوار است. مطالعات جامعه و محیط، با بررسی موضوعات متناقض و هماوردجویانه و تفکر نقاد، و توسعه و پرورش دیدگاههای امیدوارکننده به آینده سر و کار دارد. این حوزهی یادگیری کلیدی، نوجوانان را برای مشارکت فعال در جهانی که در آن به سر میبرند، پرورش میدهد.
به طور کلی، مطالعات اجتماعی دانشی است که از انسان، روابط او با محیطهای اجتماعی، فرهنگ و طبیعی تحولات زندگی بشر در گذشته، حال و آینده و جنبههای گوناگون آن - سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و محیطی - بحث میکند. چنین تعریفی از مطالعات اجتماعی، اولاً حاکی از آن است که مطالعات اجتماعی با علوم هفت گانه اجتماعی، یعنی تاریخ، جغرافیا، مردمشناسی، جامعه-شناسی، علوم سیاسی، اقتصاد و روانشناسی، ارتباط دارد. ثانیاً به ارتباط بین علوم اجتماعی برای رسیدن به فهمی وسیعتر اشاره میکند.
مطالعات اجتماعی در اغلب کشورها به ویژه در دوره آموزش ابتدایی به شیوه کم و بیش در هم تنیده و با زبانی ساده، متناسب با سطح رشد ادراکی کودکان ارائه میشود - نویسندگان و معلمان مؤلف، . - 1383
پویایی هر جامعه تا حدود زیادی به وجود شهروندانی که برای مشارکت و تعامل در امور زندگی اجتماعی احساس تعهد کنند و از آگاهیهای لازم در این زمینه برخوردار باشند، بستگی دارد. بر همین مبنا، از یک نظر امروزه اغلب برنامههای درسی و از جمله برنامهی درسی مطالعات اجتماعی به سمت تربیت شهروند آگاه و مسئول جهتگیری کردهاند. شهروند به کسی گفته میشود که عضو واحد سیاسی مشخصی به نام کشور است و دارای حقوق مدنی، سیاسی و اجتماعی است .لذا شهروندی مفهومی گستردهتر از شهرنشینی دارد و همهی ساکنان یک کشور اعم از شهری و روستایی را به عنوان واحد ملت شامل میشود
رابطهی مطالعات اجتماعی با سایر علوم:
همان گونه که گفته شد، مطالعات اجتماعی برنامهای است که عملکرد جوامع انسانی در گذشته، حال و آینده را مطالعه میکند.عملکرد انسان را میتوان از منظر تاریخی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مورد مطالعه قرار داد. علوم گوناگون اجتماعی نظیر تاریخ، جغرافیا، اقتصاد، سیاست و جامعهشناسی، اگر چه هر کدام ویژگیهای خاص خود را دارند و به گونهای هر یک علم مستقلی را تشکیل میدهند، اما وقتی که برای نیل به هدفهای مشخص در یک کل قرار میگیرند، از فردیت علمی خود بیرون میآیند و جزء مناسب و مؤثری از یک کل را تشکیل میدهند. در حال حاضر، هر کدام از علوم اجتماعی جایگاه خود را در برنامه درسی مطالعات اجتماعی حفظ کردهاند و در ساختار برنامه مشارکت دارند
-1 تاریخ و مطالعات اجتماعی
آموزش تاریخ در دروه ابتدایی از اهمیت ویژهای برخوردار است و با هدفهای تربیت شهروند رابطه مستقیم دارد. درس تاریخ به دانشآموزان کمک میکند تا آنها سابقه تاریخی مردم خودشان را تشخیص دهند و احساس عشق به کشور، قدردانی و شناخت تلاشهای شخصیتها و مردم را در ساختن جامعه، در خود توسعه دهند
