بخشی از مقاله
چکیده
مفسران در تبیین آیاتالهی از سبکها و شیوههای متفاوتی بهره برده و هر یک از منهج، ذائقه و گرایش خاصی پیروی کردهاند. از جمله شیوه-ها و گرایشهای تفسیری که در دو قرن اخیر مورد توجه برخی مفسران قرار گرفته، تبیین علمی آیات است که از اعتقاد ویژه مفسر به اعجاز علمی سرچشمه میگیرد. این روش تفسیری با توجه به دیدگاههای مختلف، موافقان و مخالفان بسیاری دارد. آیتاللهمعرفت قرآن پژوه و مفسر معاصر، در دیدگاه تفسیری خویش نسبت به تبیین علمی آیات، رویکردی اعتدالی دارد از منظر ایشان، در حقیقت آیات علمی قرآن »تراوشات علمی« از جانب خداوند حکیم است که به منظور هدایت بشر نازل شده است اما براین امر تاکید دارد که نباید نظریههای اثبات نشده علمی بر قرآن تحمیل شده و با آیات تطبیق داده شود. در این راستا انسان هر چه از دستاوردهای علم و دانش بیشتری بهره برده باشد، بهتر به مفاهیم وحیانی پی خواهد برد. این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی تنظیم شده، رویکرد آیتاللهمعرفت در خصوص اعجاز علمی و به تبع آن تفسیر علمی ایشان را مورد بررسی قرار داده است.
مقدمه
قرآن کریم یکی از معجزات الهی است، که این اعجاز در ابعاد متفاوت نمود پیدا کرده است. یکی از مهمترین حوزههای اعجازی قرآن در زمینه اعجاز علمی است. خداوند متعال در آیات متعددی از قرآن کریم به صورتهای گوناگون به مطالب علمی اشاره دارد و به طور صریح یا ضمنی برخی از ویژگیهای آنها را توصیف مینماید. لذا یافتههای علمی متقن و معتبر میتواند در فهم بهتر و دقیقتر این آیات به قرآن پژوهان کمک نماید.
توجه به این نکته ضروریا است که روشهای مختلفی در تفسیر علمی انجام گرفته که در این میان، برخی به تفسیر معتبر منتج شده، ولی برخی دیگر با خطر تفسیر به رأی روبروست. همین امر موجبات اختلاف نظر قرآن پژوهان شده و دیدگاههای متفاوتی را میان آنها، فراهم ساخته است. تعدادی ازصاحب نظران به ردّ تفسیر علمی پرداخته و گروهی دیگر، ضمن پذیرش آن، این گونه آیات را یکی از راههای اثبات اعجاز علمی قرآن معرفی نمودهاند. علت اختلاف دو رویکرد مذکور، در تفاوت پیشفرضهای صاحبان آنها در فهم درستگزارههای علمی قرآن کریم نهفته است. پژوهش حاضر به بررسی آراء و اندیشههای قرآن پژوه معاصر آیتاللهمعرفت در مورد اعجاز و تفسیر علمی قرآن پرداخته است.
بیشک حضرت آیتاللهمعرفت از زمره فقیهان و مفسران ژرفاندیش و نامآوری است که در چند دهه اخیر، نظرات عمیق فقهی و نوآوریها و اندیشههای ناب قرآنی آن بزرگوار مورد توجه محافل بزرگ علمی و دینی عصر ما قرار گرفته و کمکی بزرگ و مؤثر در نهضت تولید علم کرده است. ایشان معتقد است اعجاز علمی، در حقیقت، »تراوشات علمی« از جانب خدای حکیم است که به منظور هدایت بشر نازل شده است. و هر چه انسان از دستاوردهای علم و دانش بیشتری بهره ببرد، بهتر به مفاهیم وحیانی پی خواهد برد و فهم بهتری از آیاتالهی دارد. البته در این زمینه باید شرایط و ضوابط استفاده علوم طبیعی رعایت شود.
مفاهیمبنیادین
أ. تفسیر
واژه »تفسیر« در لغت به معنای »روشن کردن، بیان و توضیح دادن شیء، کشف معنای معقول و بیان کردن معنای سخن« است. - ابنمنظور، 1414، ج5، ص55 و فراهیدی، 1410، ج7، ص - 247 در معنای اصطلاحی تفسیر، به معنای از بین بردن ابهام از لفظ و بیان معانی آیات قرآنی و کشف مقاصد و مدالیل آن اطلاق میشود. - طباطبایی، 1417، ج1، ص4 و معرفت، 1418، ج1، ص - 13
ب. علم
برخی مفهوم لغوی کلمه علم را، دانستن، یقینکردن، معرفت، دانش و یقین دانستهاند. - معین، 1378، ج2، ص - 2342 و در معنای اصطلاحی آن معانی مختلفی ارائه شده، ولی در اینجا منظور از علم، همان علم تجربی است که در مقابل فلسفه قرار دارد. لذا مجموعهی قضایای حقیقی که از راه تجربهی حسّی قابل اثبات باشد را علم میگویند. - مصباح، 1368، ج1، ص - 61 منظور از علم در پژوهش حاضر، علوم قابل تجربهی حسّی است پس علم به معنای فلسفه یا الهیات، از دایرهی بحث ما خارج است.
ت. تفسیر علمی
تعریفهای متعددی در مورد تفسیر علمی ارائه شده است و این اختلاف به جهت اختلاف رویکرد صاحبنظران، در تفاوت پیشفرضهای آنها در فهم درستگزارههای علمی قرآن کریم است. به عنوان نمونه ذهبی که رویکرد افراطی به تفسیر علمی دارد، تفسیر علمی را اینگونه تعریف میکند: تفسیر علمی، تفسیری است که اصطلاحات علمی را در عبارات قرآنی تحکیم میکند و مفسّر تلاش میکند علوم مختلف و دیدگاههای فلسفی را از قرآن استخراج نماید. - الذهبی، بیتا، ج2، ص - 474 البته ذهبی تفسیر علمی را اعم از تفسیر فلسفی دانسته است. در حالی که بنابر تعریف معروف، این دو روش تفسیری از هم جدا است.
آیتاللهمعرفت معتقدند که منظور از تفسیر علمی این است که نشان دهد قرآنکه، سخن حقّ است، حاوی اشاراتی است گذرا بر بسیاری از اسرار طبیعت که علم، به تازگی آن را کشف کرده یا در آستانه کشف آن است. - معرفت، 1379 ج2، ص - 468 ایشان بر این مطلب تأکید دارند که قرآن اگر متعرض مسائل علمی هم شده است، منظور کلام نبوده، بلکه تراوشی است زیراکهمتکلّم چون دارای صفتمُهیمن به اسرار خلقت است هرچند در جنبه خاصی سخن میگوید اما گاهی عباراتی در بین کلام دارد که نشانهای از علم سرشار او است و فقط مخاطبان خاص آنرا متوجه میشوند. البته خود قرآن در بعد اشارات علمی، آنها را به عنوان معجزه مطرح ننموده است. - کنگره بزرگداشت آیتاللهمعرفت، 1387، ج1، ص - 83
بنابراین میتوان نتیجه گرفت که روش تفسیر علمی قرآن دارای اقسام متفاوتی است که بر اساس آنها، تعریفهای متفاوتی از آن ارائه شده است، مقصود تفسیر علمی در این نوشتار همان، استخدام علوم در فهم بهتر آیات قرآن است، یعنی منبع علوم تجربی قطعی، بهعنوان ابزاری برای تفسیر و توضیح اشارات علمی آیات قرآن در آید، و در این راستا تمام معیارها و ضوابط تفسیر صحیح رعایت شود و هیچ تحمیل یا استخراجی صورت نپذیرد.
جایگاه تفسیر علمی
در تفسیر علمی بین علوم تجربی قطعی و نظریههای ظنّی علوم تجربی تفاوت وجود دارد. استفاده از نظریههای ظنّی علوم تجربی در تفسیر علمی قرآن صحیح نیست، و نمیتوان تفسیر قرآن را بر آنها بنا نهاد. علامهمعرفت در مورد جایگاه تفسیر علمی براین باورند که به کارگیری ابزار علمی برای فهم معانی قرآنی، کاری بس دشوار و ظریف است، زیرا علم حالت ثبات ندارد و با پیشرفت زمان گسترش و دگرگونی پیدا میکند و چهبسا یک نظریّه علمی که روزگاری حالت قطعی دارد، در آینده همچون سرابی نقش بر آب، محو گردد.
لذا اگر مفاهیم قرآنی را با ابزار ناپایدار علمی تفسیرکنیم، به معانی قرآن که حالت ثبات و واقعیّتی استوار دارند، تزلزل بخشیده و آن را نااستوار میسازیم. لذا، گره زدن فرآوردههای دانش با قرآن، کار صحیحی به نظر نمیرسد. حال اگر دانشمندی با ابزار علمی که در اختیار دارد و قطعیّت آن برایش روشن است، توانست از برخی ابهامات قرآنی پرده بردارد، کاری صحیح است. مشروط بر آنکه با کلمه »شاید« نظر خود را بیان کندتا ،اگر در آن نظریّه علمی تحوّلی ایجاد گردد، به قرآن صدمهای وارد نشود، صرفا گفته شود که تفسیر او اشتباه بوده است. - معرفت، 1381،
آیه الله معرفت معتقد است اشارات علمی در قرآن »تراوشاتی« از علم خدای حکیم است. و تفسیر این دست آیات به کمک علوم قطعی قابلقبول است نه علوم ظنّی و متغیّر، و همواره باید جانب احتیاط رعایت شود و حتی در تفسیر این آیات با علوم قطعی نیز نباید نظر یقینی بیان کرد، بلکه باید گفت »احتمال« دارد که منظور آیه این مطلب است. - معرفت، 1386، ج6، صص34 الی - 13 بنابراین اعتقاد علامه معرفت براین است که هرگز نباید میان دیدگاههای استوار دین و فراوردههای ناپایدار علم، پیوند ناگسستنی ایجاد نمود. و جایگاه تفسیر علمی را با جایگاه تبیین مطالب علمی متزلزل یکی دانست.
تحدی و اعجاز علمی
گرچه گروهی از قرآنپژوهان معتقدند که چون عرب معاصر نزول قرآن، اعجاز علمی قرآن را درک نمیکرد، تحدی قرآن نمیتواند شامل اعجاز علمی شود، الذهبی، بیتا، ج2، ص - 491 اما مرحومعلامهمعرفت معتقد است که تحدی، فراگیر بوده و همه انسانها در همه اعصار را در بر میگیرد. بنابراین اعجاز علمی نیز میتواند از جمله وجوه اعجاز قرآن باشد. - معرفت، 1388، ج4، ص - 23
