بخشی از مقاله
چکیده: به همان اندازه که دنیای امروزپیچیده شده است،مسائل پیش روی انسان معاصر نیز ابعاد پیچیده ای یافته است .مسائلی چند بعدی و دارای ذی نفعان متعدد.از این رو هر نوع فعالیت انسانی مواجه با سئوال های اخلاقی است، پرسش های اخلاقی در مرکز ثقل موضوعات عمده دنیای امروز قرار دارند نظیر رشد اقتصادی، بی عدالتی و....، بنابراین توجه به اخلاق در تحقیق در عملیات نیز تمرکز مفیدی روی نگرانی ها ایجاد میکند.
تحقیق در عملیات باید بتواند مسائل را با دید همه جانبه - شامل همه ذی نفعان - بررسی کند و کاراترین راه حل را به تصمیم گیر ارئه نماید. لذا ورود مباحث اخلاقی در این علم اجتناب ناپذیراست.در این مقاله پس از ذکر مقدمه ای در رابطه با اهمیت اخلاق در علم مدیریت و تصمیم گیری ،مرور ادبیاتی پیرامون اخلاق در تحقیق در عملیات انجام می شود،همچنین انواع رویکرد های اخلاقی بررسی شده و مشخص می شود کدام رویکرد مناسب موضوع این تحقیق است ساختارملاحظات اخلاقی در تحقیق در عملیات و اجزاء آن معرفی شده و پیچیدگی های تصمیمات اخلاقی به اجمال تشریح خواهند شد. نهایتاعنوان خواهیم کرد بیشترین ارتباط اخلاق با کدام جزء تحقیق در عملیات می باشد و بهتر است جهت حل مسائل پیچیده اخلاقی از کدام رویکردها استفاده شود.
-1مقدمه
به همان اندازه که دنیای امروز پیچیده شده است،مسائل پیش روی انسان معاصر نیز ابعاد پیچیده ای یافته است.مسائل دنیای معاصر چند بعدی هستند و ذی نفعان متعدد دارند،فرضا در مسائل مربوط به توسعه تعارض های مثلث جامعه،اقتصاد و محیط زیست خود نمایی می کند.هر نوع فعالیت انسانی،مواجه با سئوال های اخلاقی است.سئوالاتی در رابطه با راه های "خوب" و "صحیح" انجام فعالیت ها و کلا زندگی.یا از منظری متفاوت سئوالاتی در رابطه با ارزش ها و مسئولیت ها. سئوالات اخلاقی در مرکز ثقل موضوعات عمده مرتبط با کشور داری و کسب و کار و تجارت دنیای امروز قراردارند:رشد و بی ثباتی اقتصادی،نابرابری و بی عدالتی ،تخریب و حفظ محیط زیست. - Ormerod, 2013 - آنها هم چنین در مرکز ثقل تصمیمات ساده زندگی روزمره قراردارند،اهمیت نسبت اخلاق و تحقیق در عملیات از همین جا نمایان است.
در این مقاله سعی خواهیم کرد به سئوالات زیر پاسخ دهیم:
-1آیا توجه به امور اخلاقی در تحقیق در عملیات اهمیت دارد؟
-2چه ساختارهایی پیرامون ارتباط این دو مفهوم وجود دارد؟
-3بیشترین ارتباط اخلاق با کدام جزء تحقیق در عملیات است؟
-4برای مدلسازی مشکلات پیچیده اخلاقی کدام روش های تحقیق در عملیات مناسب هستند؟
مطابق یک تعریف،تحقیق در عملیات فعالیتی است که توسط انسان برای انسان های دیگر انجام می شود - - Brans 2007،چنانچه تعریف فوق را بپذیریم تحقیق در عملیات یک فعالیت انسانی است که در آن دست اندرکاران تحقیق در عملیات با سایر انسان ها به منظور بهبود سیستم های متشکل از فعالیت انسانی در تعامل هستند.تحقیق در عملیات باید بتواند مسائل را با دید همه جانبه بررسی کند و بهتریت راه حل را به تصمیم گیر ارائه نماید.تاکید روی بعد انسانی تحقیق در عملیات و همچنین بهبود ،مداخله موضوعات اخلاقی را اجتناب ناپذیر می سازد.هم چنانکه سئوالات مرتبط با کارآیی -که غالبا محور اصلی مسائل تحقیق در عملیات هستند-با پس زمینه سئوالات اخلاقی بهتر درک می شوند.
بیشتر مواقع از تحلیل گران تحقیق در عملیات برای یاری به تصمیم گیران یا سیاست گذاران در حل مسائل کاملا ساخت یافته مانند بهینه سازی های کلی : مدیریت زنجیره تامین،لجستیک حمل و نقل یا مسائل چیدمان و جانمایی استفاده می شود.معمولا به عقائد و ارزش های ذی نفعان مختلف یا اصلا توجه نمی شود یا اینکه اهمیت کمی به آن می دهند.بیشتر یا تمام مدل ها ایستا هستند و پیوند ضعیفی با سایر مسائل دارند یا اینکه اصلا پیوندی ندارند مانند:در دسترس بودن مواد اولیه،انتشار گازهای سمی و....برای حل اینگونه مشکلات بیشتر به مهارت های فنی و ریاضی نیاز داریم. - -
در مسایل اخلاقی ابعاد جدیدی وجود دارد،در تحقیقی - Rauschmayer, 2009 - نشان داده شده است که بسیاری از این مسائل در تضاد بین جنبه های زیست محیطی،اجتماعی و اقتصادی ظاهر می شوند،فرضا تصمیم به گسترش فرودگاه محلی برای بهره برداری شرکت های هواپیمایی کوچک،نمونه ای از این تضاد هاست:تضاد در استخدام،رفاه مسافرین و...از یک سوو افزایش مصرف سوخت،آلودگی صوتی و...از سوی دیگر وجوددارد. در اینگونه مسائل عقائد و ارزش های معنوی تصمیم گیران و ذی نفعان محوریت دارند.علاوه بر این پیوند های دیگری با سایر جنبه ها وجود دارد که آنها نیز مهم اند چرا که می توانند در یک دوره بلند مدت جامعه را متاثر کنند.
بنابراین بررسی مسائل اخلاقی بسیار مهم تر از مسائل محاسباتی است و به مهارت ها و روش های مختلفی نیازدارد.موضوع اصلی مهارت های فنی یا اکتشافی/ابتکاری نیست،شناسایی مفاهیم انسانی ،شناسایی ذی نفعان و ارزش های معنوی آنها،تحلیل سیستماتیک تمام ارتباطات و گرفتاری های جامعه تحلیل های عمیق و جامعی را ایجاب میکند،بنابراین توجه به اخلاقیات در تحقیق در عملیات،تمرکز مفیدی روی نگرانی ها ایجاد می کند.
امید است مقاله حاضر سهم اندکی در اشاعه تفکر"توجه به مسائل اخلاقی"در علم تحقیق در عملیات بویژه مدل سازی مسائل مرتبط و افزایش آگاهی در این رابطه داشته باشد.در این مقاله پس از ذکر مقدمه ای کوتاه در باب اهمیت اخلاق در علم مدیریت و تحقیق در عملیات،انواع رویکرد های مختلف اخلاقی را بررسی کرده ،در مرحله بعد مرور ادبیاتی در ارتباط اخلاق و تحقیق در عملیات انجام می دهیم و در گام آخر این ارتباط را ساختار دهی خواهیم کرد،نهایتا نیز به مدل سازی مشکلات پیچیده اخلاقی پرداخته و رویکرد های مختلف را به اجمال معرفی نموده و عنوان خواهیم کرد چه رویکرد هایی جهت این نوع مدل سازی مناسب است.
-2 تاریخچه اخلاق در تحقیق در عملیات
بدون شک این واقعیت که روش های تحقیق در عملیات می تواند نقش موثری در مسائل مهم جامعه داشته باشد عقیده جدیدی نیست،ریچاردسون ریاضی دان انگلیسی اولین مدل ریاضی تضاد بین کشور ها-رقابت تسلیحاتی-را در دهه 30 قرن گذشته ایجاد کرد - - Kunsch, 2009اما این واقعیت که ابداع و رشد دانش تحقیق در عملیات مربوط به سال های جنگ جهانی دوم بوده است غیر قابل کتمان است،چنانچه این واقعیت را بپذیریم اذعان خواهیم کرد که پایه و اساس مفروضات اصلی تحقیق در عملیات بر پایه اصول اخلاقی نبوده است.
طبیعی است فضای جنگ جهانی دوم - و کلا جنگ - فضای اخلاقی نیست و طبیعتا در آن فضا نمی شد انتظار داشت تحقیق در عملیات توجه خود را به جای کاربرد روش های بهتر و بهینه در عملیات جنگی به مسائل اخلاقی معطوف سازد.بدیهی است در هر جنگی اصلی ترین و شاید تنها هدف"پیروزی"است و بس!و این طرز فکر به تمام دست اندرکاران و دانشمندان علوم مرتبط با جنگ تسری خواهد یافت. - - Rosenhead, 1989
با وجود تمام حقائق فوق،نمی توان این واقعیت را نادیده گرفت که بالاخره هر تجزیه و تحلیلی مبتنی بر یک سری مفروضات تلویحی و مجازی نیز هست،علیرغم دیدگاه فوق،برخی محققان - Horner, 2002 - عقیده دارند بنیانگذاران تحقیق در عملیات هنگام جنگ جهانی دوم آگاهی زیادی نسبت به مسائل اخلاقی و اجتماعی داشتند که باید در روش ها و مدل ها بررسی شوند.بالاخره جنگ تمام شد و دانشمندان علوم مختلف - بویژه تحقیق در عملیات - از فضای جنگ و نظامی گری خارج شدند،در دوران جدید هدف صلح بود و دانشمندان دنبال این بودند با تلاش های خود عملیات مربوط به دولت،صنعت و تجارت را کارآتر و اثربخش تر کنند.دانشمندان درگیر مسائل غیر نظامی شدند و لازم بود نگاه خود را به مسائل با رویکرد های جدید - علمی،مبتنی بر پژوهش و میان رشته ای - مجهز کنند.دانشمندان به عرصه جامعه پرتاب شده بودند و لازم بود نیات و اهداف آنها توسط جامعه درک و فهمیده شود تا جامعه بتواند از آنها حمایت کند.
در همان اوان،در انگلستان برخی از پیشتازان تحقیق در عملیات نظامی،بر ضد سلاح هسته ای موضع گیری می کردند - Hore, - 2003،اما در آمریکا چرچ من - یکی از بنیانگذاران تحقیق در عملیات - فردی بود که اولین بار به صورت سیستماتیک،در رابطه با مفروضات ارزشی بنیادین در تحقیق در عملیات سئوالاتی را مطرح کرد و سعی کرد اخلاق را در مرکز و کانون توجه قراردهد:"مساله بهبود سیستم ها"،او به ما گوشزد می کند:"مساله اخلاقیات مساله کلی سیستم هاست" - Ulrich, 1994; Rosenhead,1986; Churchman, 1968 - Ulrich, 2012; Ulrich, 2006 چرچ من هم چنین به طور مستمر از این نظر دفاع می کرد:"تحقیق در عملیات نباید فقط در رابطه با ایجاد مدل برای بهبود استفاده شود ،بلکه باید همچنین اهداف و پیامد های اخلاقی را مورد توجه و ملاحظه قراردهد" توجه به ملاحظات اخلاقی در دهه های 70 و 80 میلادی نیز مورد توجه خاص قرارگرفت.
در دهه 1970 و اوائل دهه 1980،پس از بحران اول نفت در سال 1973،مقالات تحقیق در عملیات بسیاری در مورد مسائل انرژی نوشته شد]رجوع شود به - - IinLev,1983،با مراجع متعدد در زمینه مطالعات برنامه ریزی انرژی در این دوره [ علیرغم آنکه امر فوق به نام توسعه پایدار شناخته نمی شود،باید به عنوان تمایلی برای مشارکت در یک مساله حیاتی در جوامع صنعتی مدرن در نظر گرفته شود،در مقاله ای - عادل آذر، - 1391بحث اخلاق در پژوهش عملیاتی و توسعه پایدار رابه صورت مبسوط بررسی شده است .
پس از آن - در دهه - 80مناظرات بسیاری درباره نقش اخلاقی و اجتماعی تحقیق در عملیات - - Mingers, 1980; Ackoff,1974 Jackson, 1982 و نقش آن به عنوان بخشی از موارد مورد بحث جنبش سیستم های حیاتی انجام شد - - Jackson,1985،هم چنین تلاش مهمی در رابطه با مدل سازی مسائل اخلاقی در تحقیق در عملیات در قالب تحقیقی - - Wallace, 1994 به صورت جمع آوری مقاله انجام شده است که در تحقیقات اخیر - Le - Menestrel 2009هم به بسیاری از آنها ارجاع داده شده است،هم چنین محققان ایرانی در مقاله ای - عادل آذر ، - 1391مروری در ارتباط با برخی مقالات مرتبط با اخلاق در علم مدیریت انجام داده اند.
-3انواع رویکرد های اخلاقی
اخلاق1 برگرفته از کلمه یونانی به معنای عادات یا رسوم،شاخه ای از فلسفه است که با ماهیت ارزش نهایی و استاندارد هایی که اعمال انسان می تواند بوسیله آنها مورد قضاوت قرار گیرد که غلط یا درست است ،سر و کار دارد .هم چنین این عبارت به هر سیستم یا نظریه ای در رابطه با اصول و ارزش های اخلاقی نیز اطلاق می شود - - Cooper,2009،محقق دیگری نیز اخلاق را سیستمی از عقائد جاری جامعه که دربردارنده منش ها و افراد آن جامعه و شامل باید ها و نباید هایی درباره این رفتارها و منش ها میداند - مهدوی، - 1392،اخلاق به طور سنتی به سه حوزه اخلاق هنجاری2،اخلاق کاربردی 3و فرا اخلاق 4تقسیم می شود - - Cooper,2009 ،هرچند که محقق دیگری این تقسیم بندی را به مواردی نظیر اخلاق توصیفی و اخلاق تحلیلی نیز تعمیم می دهد - مهدوی، - 1392، اخلاق هنجاری به دنبال ایجاد هنجارها و استاندارد های رفتاری است.
