بخشی از مقاله
چکیده
عوامل متعددی بر نگرش اخلاقی افراد تاثیرگذارند. یک دسته از این عوامل، فلسفهی اخلاقی افراد - آرمانگرایی و نسبیگرایی - میباشد که تاثیر مهمی بر تصمیمگیری اخلاقی دارد. در این مقاله به بررسی تاثیر آرمانگرایی و نسبیگرایی بر نگرش اخلاقی پیمانکاران نفت و گاز پرداخته شده است. دادهها از 43 شرکت پیمانکاری در استان اصفهان جمعآوری گردیده و با استفاده از مدلسازی معادلات ساختاری تجزیه و تحلیل شده است. نتایج نشان میدهد که آرمانگرایی بر نگرش اخلاقی تاثیر مثبت دارد و افراد نسبیگرا نگرش اخلاقی پایینتری دارند.
کلمات کلیدی: اخلاق در کسب و کار، فلسفهی اخلاقی، آرمانگرایی، نسبیگرایی، پیمانکاران نفت و گاز
1. مقدمه
کسب و کار اخلاقی عبارتست از استفاده از سیاستها و خطمشیهای معین و شیوههای خاص در مدیریت مسائل اخلاقی به طور رسمی یا غیر رسمی . - Krishna, Dangayach, & Jain, 2011 - اخلاق کار ، شناخت درست از نادرست در محیط کار و آنگاه انجام درست و ترک نادرست است و به عنوان شاخهای از دانش مدیریت، از زمان پدیدار شدن نهضت مسئولیت اجتماعی در دهه 1960 پدیدار شد. در این دهه، جنبشهای آگاهیبخش اجتماعی، انتظارات مردم را از سازمانها بالا برده، آنها را به این نتیجه رسانده بود که سازمانها باید از امکانات وسیع مالی و نفوذ اجتماعی خود برای رفع مشکلات اجتماعی، مثل فقر، خشونت، حفاظت از محیط زیست، تساوی حقوق، بهداشت عمومی و بهبود وضع تحصیلات استفاده کنند. مردم براین باور بودند که چون شرکتها و مؤسسات با استفاده از منابع کشور به سود دست مییابند، به کشور بدهکار و مدیون هستند و بایستی برای بهبود اوضاع اجتماعی تلاش کنند.
اگرچه انگیزه و توجه شرکت به رعایت مسائل اخلاقی به سال 1923 و به بنیانگذار شرکت مبلمان و اثاثیه هرمان میلر دی جی دوپر بر میگردد ولی توجه به اخلاقیات در نوشتههای مدیریت، در کتاب وظیفههای مدیران چستر بارنارد - 1938 - و آثار ماکس وبر به چشم میخورد. بارنارد براین باور بود که »ناممکن است سازمانهای رسمی بتوانند بدون عنصر اخلاقی عمل کنند. رهبری که به اصول اخلاقی عمل نمیکند نفوذ خود را از دست میدهد و نمیتواند برای مدت طولانی دوام آورد« - رحمان سرشت, رفیعی, کوشا, . - 1388 وینتن1 در سال 1998اهم دلایلی که موجب میشوند سازمانها اخلاقیات را مورد تاکید قرار دهند، اینگونه بیان میکند: نقش اخلاقیات به عنوان بخشی از استراتژی سازمانی و مدیریت سازمان؛ تأثیر رعایت اخلاقیات در ایجاد یک تصویر مناسب از سازمان؛ الزام قوانین و مقررات؛ نقش اخلاقیات به عنوان یک دانش ویژه برای کاهش ناراحتیهای اجتماعی؛ نیاز سازمانها به شناسایی هزینهها و مخارج اجتماعی فعالیتها؛ اثرات تبلیغاتی رعایت مسائل اخلاقی؛ فشار دولتها؛ تأثیر رعایت اخلاقیات روی عملکرد سازمان و قیمت سهام سازمان؛ مسئولیت قانونی مدیران و سازمانها جهت رعایت اصول اخلاقی؛ استانداردها؛ تأثیر تعهد به مسائل اخلاقی روی کیفیت؛ فراگیر شدن بحث اخلاقیات و فشار ذینفعان مختلف - ابزری یزدان شناس, . - 1386
برای اعمال و افعال اخلاقی عموما سه حوزه مشخص میشود که عبارتند از قانونی و تدوین شده؛ استانداردهای اجتماعی و استانداردهای شخصی. این تقسیمبندی به نوعی روشنگر تمایز بین فعل اخلاقی و حقوقی نیز میباشد. به این معنی که تمامی اعمال اخلاقی لزوما به صورت قانونی و تدوین شده در نمیآید بلکه بسیاری از آنها در حد استانداردهای اجتماعی و شخصی باقی میمانند که ضمانت اجرایی حقوق را در این صورت نخواهند داشت - پورممتاز اخلاصی, . - 1385 با توجه به وضعیت ایران از لحاظ منابع سرشار - از جمله انرژی - ، موقعیت جغرافیایی مناسب، جمعیت جوان و ...، اجرای طرحها و پروژههای کلان ضروری است. امروزه از شرکتهای نفتی انتظار میرود در عرصههای غیرتجاری مانند حقوق بشر، اخلاق بازرگانی، سیاستهای زیست محیطی، کمکهای عامالمنفعه، توسعهی اجتماعی، حاکمیت شرکتی و مسائل محیط کار نقش فعالی ایفا کنند. پیمانکاران مسئولیت کامل پروژههای زیربنایی را به عهده گرفته و تمامی نیازمندیهای یک پروژه را به روشهای مختلف برآورده میسازند - یدقار تدین, . - 1384
یکی از کارکردها و فعالیتهای کلیدی هر کسب و کار امور قراردادها و پیمانها است که تاثیر زیادی بر موفقیت پروژهها و فعالیتهای هر کسب و کار دارد. اجرای درست فرایند قراردادها و پیمانها کمک زیادی به دستیابی به اهداف آن کسب و کار میکند. مدیریت امور قراردادها یکی از ارکان اصلی در مدیریت و اجرای پروژه است. قرارداد دربرگیرندهی شرح اقداماتی است که کارفرما باید از ابتدای کار انجام دهد و همچنین تعهدات و مسئولیتهایی که پیمانکار پذیرفته و تا پایان کار متعهد به انجام آن است. این مسائل برای مدیران فعالیتهای کسب و کار ضروری است که قادر باشند تا به اجرا شدن تعهدات تعیین شده در قراردادهای منعقد شده متکی باشند. قانون به تنهایی نمیتواند برای اطمینان از اجرایی شدن تعهدات کافی باشد. اگرچه قانون میتواند عناصر و عوامل مختلف یک قرارداد معتبر را تعیین کند و روشهای نقض قرارداد را ارائه دهد، اما در نهایت اصول اخلاقی هستند که میتوانند انگیزهی اصلی عملی شدن تعهدات یک قرارداد را فراهم سازند. پس به همان اندازه که قوانین بخشی از کسب و کار را تشکیل میدهند، اصول اخلاقی نیز جزئی از کسب و کار محسوب میشوند و عملی کردن تعهدات قراردادی از طریق کاربرد اصول اخلاقی کسب و کار تسهیل خواهد شد. بنابراین نقش اصول اخلاقی در موفقیت کسب و کار، ضروری و حیاتی به نظر میرسد.
یک عامل بسیار مهم که بر نگرش اخلاقی تاثیر دارد، فلسفهی اخلاقی فرد است که شامل آرمانگرایی و نسبیگرایی است. فلسفهی اخلاق فردی، نظام ارزشها و عقایدی است که فرد برای خود حفظ کرده و بر اساس آن در مورد مسائل اخلاقی تصمیمگیری میکند - امیرشاهی, شیرازی, قوامی, . - 1390 با توجه به اینکه تا کنون در زمینهی نگرش اخلاقی پیمانکاران در ایران مطالعهای صورت نگرفته و به دلیل اهمین این موضوع، در این پژوهش تاثیر آرمانگرایی و نسبیگرایی بر نگرش اخلاقی پیمانکاران نفت و گاز مورد بررسی قرار میگیرد.
2. مفاهیم و تعاریف
در این بخش به تعریف متغیر وابسته - نگرش اخلاقی - و متغیرهای مستقل - آرمانگرایی و نسبیگرایی - پرداخته میشود:
1,2. نگرش اخلاقی
نگرش، ارزیابی یا برآوردی است که به صورت مطلوب یا نامطلوب، دربارهی شیء، فرد یا رویدادی صورت میگیرد و بازتابی از شیوهی احساس فرد نسبت به یک چیز یا موضوع است. نگرش در سازمان از آن جهت اهمیت دارد که میتواند بر رفتار فرد اثر بگذارد. یعنی نگرش افراد تعیین کنندهی نوع کردار آنهاست - صفرزاده, . - 1385 مونسی و ویتل - 1992 - 1، چهار بعد برای نگرش غیراخلاقی برشمردهاند که عبارتند از : - 1 سود بردن فعالانه از فعالیتهای غیرقانونی - 2 2 سود بردن منفعلانه - 3 3 سود بردن فعالانه از فعالیتهای فریبآمیز1 و - 4 بدون ضرر/ آسیب.2 در بعد اول عمل غیر اخلاقی توسط فرد آغاز میشود و آن عمل غیر قانونی درک میشود. بعد دوم شامل اقداماتی است که فرد منفعلانه در آنها درگیر میشود و ناشی از اشتباه طرف مقابل است. بعد سوم نیز توسط فرد آغاز میشود، با این حال این اقدامات غیرقانونی تصور نمیشود اما هنوز هم از لحاظ اخلاقی سوال برانگیز است. بعد چهارم شامل فعالیتهایی است که افراد حتی آن را غیراخلاقی نمیدانند . - Kavak, Gurel, Eryigit, & Ozcan Taktas, 2009 - برای روشن شدن این ابعاد، مثالهایی از هر بعد ذکر میشود. بعد اول : مدیر عامل یک شرکت متوجه شده است که فرستادن هدیههای گران قیمت برای کارفرما میتواند موقعیت آنها را تحت تاثیر قرار دهد با این حال، او این سیاست را ادامه داد. چون این یک روش معمول است و تغییر آن ممکن بود منجر به از دست دادن پروژه شود. بعد دوم: کارفرما در صورتحساب اشتباهی به نفع پیمانکار مرتکب شد و پیمانکار متوجه شد اما ساکت - ماند. بعد سوم: مدیر شرکتی متوجه شد که شرکت رقیب روشی پیدا کرده که سود این شرکت را به شدت کاهش میدهد. او یکی از کارکنان کلیدی رقیب را استخدام کرد تا جزئیات کشف رقیب را یاد بگیرد. بعد چهارم: مدیر شرکتی، یک نسخهی رایگان از کپی رایت نرم افزار کامپیوتری را به جای خرید آن، استفاده کرده است.
2,2. فلسفه ی اخلاقی
نظریه های مدرن در اخلاق کسب و کار به طور کلی فرض میکنند که افراد مختلف، هنگامی که با شرایط تصمیمگیری اخلاقی مواجه میشوند، دستورالعملها یا قوانین اخلاقی را بر مبنای فلسفههای اخلاقی مختلف بکار میگیرند. این فلسفهها به طور کلی به دو دستهی وظیفهگرایی و غایتگرایی تقسیم میشوند که به موازات آرمانگرایی و نسبیگرایی تعریف شدهاند . - Lu & Lu, 2010 - نسبیت گرایی اخلاقی بیان میکند که هیچگونه قانون و یا استاندارد جهانی وجود ندارد که به وسیلهی آن بتوان اخلاقی بودن یک عملی را سنجید، به این معنی که آنچه از دید شما صحیح به نظر میرسد ممکن است از دید شخص دیگری غلط به نظر آید - پورممتاز اخلاصی, . - 1385 آرمانگرایی روی رفاه انسانی متمرکز است. به عبارتی افراد آرمانگرا، کاری انجام نمیدهند که به دیگران صدمهای برسد. نسبیت اصول اخلاقی به این معناست که اصول اخلاقی را فرهنگها و خرده فرهنگها تعیین میکنند.
نسبیگرایی حوزهای را در برگرفته که یک شخص به حساب اتکاء و اعتماد به تحلیل دیدگاههای شخصی خود از موقعیتها، از رعایت اصول اخلاقی جامعهپسند اجتناب میورزد و تصمیمات خود را ابتدا بر اساس شرایط و سپس بر مبنای قوانین مورد قبول میسنجد - بنی مهد بیگی هرچگانی, . - 1391 اسمیت3 و کوئلچ - 1993 - 4، بر اهمیت آرمانگرایی و نسبیگرایی به عنوان منشا تفاوتهای اخلاقی افراد تاکید داشتند. بسیاری از مطالعات نشان دادهاند که آرمانگرایی با سطح بالاتر اخلاقیات و نسبیگرایی با سطح پایینتر اخلاقیات در ارتباط است . - Lu & Lu, 2010 - افراد با ایدهآلگرایی بالا و نسبیگرایی پایین، صداقت و امانتداری بیشتری از خود نشان میدهند. این افراد تاثیر اخلاق و مسئولیت اجتماعی در موفقیت سازمانها را مهمتر از اقتضاگرایان تلقی میکنند. به طور کلی، جایگاهی که فرد نسبت به این دو مفهوم پیدا میکند بر قضاوت اخلاقی که انجام میدهد تاثیر دارد - امیرشاهی, شیرازی, قوامی, . - 1390
3. پیشینه ی پژوهش
در ارتباط با عوامل موثر بر نگرش اخلاقی از ابعاد گوناگون و در صنایع مختلف پژوهشهای متعددی انجام شده است. برخی از پژوهشگران به بررسی عوامل موثر بر نگرش، رفتار و تصمیمگیری اخلاقی پرداختهاند و برخی دیگر نتایج رفتار اخلاقی را بررسی کردهاند که در این بخش به تعدادی از آنها اشاره شده است. در پژوهشی که توسط چادهوری - 2011 - 5، در بنگلادش انجام شد به این نتیجه رسیدند که سطح بالای اعمال اخلاقی کارکنان بانک منجر به رضایت بالای مشتریان و کسب مزیت رقابتی میشود . - Chowdhury, 2011 -
