بخشی از مقاله
چکیده
مسأله جانشینی پیامبر اکرم - صلی االله علیه و آله - از مهمترین مسائل صدر اسلام تا کنون و اصلیترین وجه تمایز تشیع با سایر فرق اسلامی بوده است. از این رو کتب و مقالات بیشماري حول آن نگاشته و رویکردهاي مختلفی براي تحلیل این مسأله بهکارگرفته شده است. برخلاف مسلمانان، رویکرد قرآنی در میان خاورشناسان معمولا بهخاطر این تصور که قرآن پیشبینی و حتی اشارهاي در این بحث ندارد، مغفول واقع شده است.
آغاز این حرکت توسط مادلونگ در کتاب جانشینی محمد - صلی االله علیه و آله - بوده است که در 1997 م منتشر و بهزودي به عنوان یک مرجع مهم در این بحث شناخته شد. او در مقدمه کتابش تحت عنوان »حقوق خویشاوندي و خاندانهاي پیامبران در قرآن«، به بررسی نسبتا مفصلی درباره نقش و اهمیت خاندان انبیاء در تأیید، تثبیت و ادامه مسیر رسالت و هدایت ایشان، پرداخت و نشان داد که مطابق نظر قرآن، جانشین پیامبران از میان خاندان ایشان و توسط خود آنها صورت میپذیرد و پیامبر اکرم - صلی االله علیه و آله - نیز قصدي جز این نداشته است. استنتاج و استدلالات قوي مادلونگ سبب شد که کمتر کسی پاسخ مستقیمی به نتیجهگیريهاي وي ارائه دهد.
بسیاري از پژوهشگران بعدي همچون جیمز لیندسی و لیاقت تکتیم رویکرد قرآنی و نتایج او را قانعکننده دانستهاند. افرادي چون آرزینا لالانی و رابرت کَمپبِل نه تنها آنرا پذیرفته بلکه به تبیین و گسترش آن نیز پرداختهاند. در مقابل نیز افرادي چون اینگرید ماتسون، حاقکندي، مایکل مورونی نیز او را به جانبداري از امام علی - علیه السلام - متهم ساختهاند. در مجموع با توجه به تأثیر بسیار خوب این رویکرد در تغییر نگاه سنّتی و سنّی خاورشناسان به جانشینی پیامبر اکرم - صلی االله علیه و آله - ، به نظر میرسد تکمیل و بهبود آن توسط پژوهشگران شیعه قطعا میتواند آینده ساز تحولی عظیم در مطالعات اسلامی و شیعهپژوهی باشد.
مقدمه
مسأله جانشینی پیامبر اکرم - صلی االله علیه و آله - از مهمترین مسائل صدر اسلام تا کنون و اصلیترین وجه تمایز تشیع با سایر فرق اسلامی بوده است. از این رو کتب و مقالات بیشماري حول آن نگاشته و رویکردهاي مختلفی براي تحلیل این مسأله بهکارگرفته شده است. از این میان میتوان به رویکردهاي فقهی، تاریخینگري، نصگرایانه - قرآنی و روایی - ، تحلیلی - فلسفی و کلامی - ، عرفانی، پدیدارشناسانه و تلفیقی اشاره نمود.
بهرهگیري از قرآن و آیات الولایه همیشه یکی از مهمترین و اولین رویکردهایی بوده است که در دفاعیهها و ردیه هاي شیعیان و اهل سنت مورد استفاده قرار گرفته است. اما خاورشناسان معمولا با این تصور که قرآن پیشبینی و حتی اشاره اي در این بحث ندارد، از آن غفلت ورزیدهاند - Madelung, The Succession To . - Muhammad, 6 شاید به جرأت بتوان گفت که اولین خاورشناسی که به بررسی اشارات قرآن در این موضوع پرداخته است، ویلفرد مادلونگ - - Wilferd Madelung در فصلی 13 صفحهاي در مقدمه کتاب جانشینی محمد - صلی االله علیه و آله - - - The Succession To Muhammad است.
پیشینه بحث در میان خاورشناسان
نخستین برخورد غرب با شیعه بواسطه رویارویی مسیحیان در جنگهاي صلیبی با شیعیان فاطمی و اسماعیلیان طرفدار حسن صباح بوده است. آنها درحالی با شیعه دوازده امامی در سوریه و فلسطین آشنا شدند که شیعیان آنجا نه حکومت مستقلی چون فاطمیان داشتند و نه جنبههاي عرفانی اسماعیلیان را. بنابراین کمتر براي نویسندگان صلیبی جذابیت داشتند. اطلاعات ناچیزي که آنها درباره شیعه دوازده امامی جمعآوري کردند آکنده از پیشداوري و تحریف بود. - - Kohlberg, Etan, Belief and Law in Imami Shi’ism, 31 با ظهور صفویه تألیفات در مورد تشیع دوازده امامی گسترش یافت اما جایی در دنیاي آکادمیک غرب نیافت. بهعلاوه تحقیقات درباره تشیع عمدتا از منابع سنّی صورت گرفت که از طریق حکومت عثمانی به غرب انتقال میافت.
در قرنهاي بعدي جهانگردان و دیپلماتهاي غربی اطلاعات بیشتري درباره شیعیان گردآوردند. - Ibid, 33-34 - نوشتارهاي گلدزیهر درباره شیعه از سال 1874م، گرچه زمینه اصلی مطالعات وي نبود، ولی نقطه عطفی در مطالعات شیعه پژوهی غرب به شمار میآید که تا به امروز بر خاورشناسان تاثیرگزار بوده است. - Ibid: 38 - در دهههاي اخیر ظهور هانري کربن و به کارگیري روش پدیدارشناسانه که توسط دکتر نصر و دیگران پیگیري شد، نقطه عطف دیگري بوده است. تحقیقات ایشان بیشتر حول فلسفه و تصوف در اسلام بوده است.
