بخشی از مقاله
خلاصه
ریاضی یزدی شاعر مذهبی سرای بزرگ ادبیات فارسی است و بخش عظیمی از دیوان او، اشعار آیینی و در مدح و رثای اهل بیتاست. تاکنون اشعار ریاضی مورد بررسی قرارنگرفته بود، در این مقاله ده شعر از 64 شعر آیینی او را بررسی کرده و ویژگیهای زبانی و بلاغی و محتوایی آن را کاویدیم. مهمترین ویژگیهای این سه زمینه عبارتند از بسامد بالای کلماتی خاص که گاهی منجر به ایجاد موتیف گشتهاند، مثلاً کلمات حوزه نور و روشنایی که با نور وجودی اهل بیت نیز تناسب دارند. تشبیه و استعاره از پرکاربردترین صنایع بیانی اشعار اوست. در اشعار او صنعت تکرار بسامد بالایی دارد و انواع مختلف تکرار حرف و واج آرایی، تکرار کلمه و نیز سجع و جناس بسیار بهکار رفتهاست. بسامد بالای تلمیحات دینی ، از ویژگیهای سبکی این شاعر است. ریاضی از شگردهای مختلفی جهت روایت سخن استفاده کرده مثل توصیف، تصویرسازی و شمایل پردازی. شاعر اطلاعات دینی خود را بیشتر از قرآن و حدیث گرفته و اغلب آنها به صورت صحیح مطرح شدهاند.
کلید واژه: ریاضی یزدی، شعر آیینی، نقد، سبکشناسی
مقدّمه
سیّدمحمّد علی ریاضی یزدی در سال 1290 در شهر یزد متولد شد. تحصیلات خود را در یزد و سپس در تهران تا مراحل عالی به پایان برد و در ادبیات فارسی و عربی تبحّر کامل یافت. در محافل ادبی و مذهبی به شاعر » آل االله « معروف بود و بیشتر آثار وی در توحید، مدح و منقبت خاندان پیامبر اکرم سروده شده است. وی در اواخر سال 1360 روی در نقاب خاک کشید.خاندان او شناسنامه »ریاضیرا« بدان علّت انتخاب کردند که نام عارف بزرگ »سید ریاضالدّین« که از این خاندان و از مفاخر عرفان است زنده نگاه دارند - آصفی،1390، 23 - .اگرچه ریاضی یزدیتمام قالب های ادبی را آزموده و در هر یک از آثار خود تقریباً موفق بوده است، اما به اعتقاد و اعتراف صاحبان تذکره ها، در مثنوی دستی توانا و اعتباری بزرگ داشت.
دیوان ریاضی یزدی به کوشش مهدی آصفیجمع آوری شده و حسین آهی هم مقدّمه ای بر آن نگاشته است. در این دیوان، اشعار آیینی او که در بخش جداگانه ای آمده اند و شامل انواع مختلف قالب های ادبی هستند، 64 موردند، ترکیب بند و مثنوی و منظومه ها 43 مورد، منظومه هزاردستان عالی مرغان، قطعه ها 39 مورد، دوستانه ها 55 مورد و غزل ها 84 مورد هستند.مجموع این موارد 286 شعر است که نسبت اشعار آیینی او به کل مجموعه %46/4 است.در اشعار آیینی او سه شعر پیرامون توحید و نیایش است و مابقی اشعار در مدح و مرثیه اهل بیت است. موضوعاتی همچون مدح پیامبر، مدح امامان، مدح حضرت زهرا - س - ، رثای امامان بزرگوار، رثای رقیه - س - ، رثای مسلم ابن عقیل و... در این اشعار وجود دارد.
»ریاضی یزدی که کار شعر و شاعری را از اوان جوانی شروع کرده بود دارای نثری قوی، پرکشش و مستحکم بود. چنانکه با برداشته شدن فشار سنگین و نفس گیر سال های دیکتاتوری پهلوی اول از روی فضای عمومی کشور در حدفاصل سال های 1320 تا 1332 به فعالیت در عرصه مطبوعات آزاد کشور پرداخت. ریاضی فارغ از هرگونه وابستگی حزبی و گروهی نهایت بهره برداری را از فضای آزاد حاکم بر مجامع فرهنگی - ادبی کشور نموده و با نگارش سلسله مقالاتی نغز و پرمایه به بسط و توسعه افکار و اندیشه های بلند خود در عرصه شعر و ادبیات فارسی پرداخت.
مطالب و مقالات وی اغلب در روزنامه های انسان آزاد - به مدیریت سیدجواد سعیدی فیروزآبادی - و آتشفشان - به مدیریت ادیب رضوی یزدی؛ وکیل سرشناس دادگستری - چاپ و منتشر شد.پس از کودتای اسفناک 28 مرداد و سرنگونی دولت ملی دکتر محمد مصدق بود که ریاضی هم دست و قلم از عرصه مطبوعات فرا کشید و به همان حضور در مجالس و انجمن های ادبی تهران و دیگر شهرها بسنده نمود. با اوج گیری مبارزات انقلابی مردم ایران در سال 1357 ریاضی قلم و بیان خود راصادقانه در خدمت اسلام، انقلاب و مردم نهاده و اشعاری پرمایه و قوی در خصوص حوادث و روزهای پرشور انقلاب سرود.« - پایگاه اطلاع رسانی حوزه هنری یزد -
بررسی اشعار ریاضی یزدی
از آنجایی که تاکنون اشعار ریاضی مورد بررسی قرارنگرفته بود، در این مقاله برآن شدیم تا تعدادی معین از اشعار آیینی او را مورد بررسی سبکی و نیز نقد محتوایی قراردهیم.ده شعر از 64 شعر آیینی او را مورد بررسی قرار داده و ویژگی های زبانی و بلاغی و محتوایی آن را کاویدیم. مهم ترین و شاخص ترین ویژگی های این سه زمینه را ارائه می کنیم. نام این ده شعر در دیوان او چنین است: 1خُ - لق عظیم، - 2میلاد رسول اکرم و امام جعفر صادق علیهم السلام، 3مثلّث - نور یا حقیقت اسلام، 4آفتاب - نبوّت، - 5منشور رسالت، - 6حکمت بعثت، - 7عقل کل، - 8سلیمان عشق، - 9در مدح وجه االله اکبر ساقی کوثر علی بن ابی طالب، - 10در رثای امام حسن عسکری - ع - .
زبانی - 1واژگانی: الف - واژگان کهن: که کاربرد کمی دارند. مثل:
یکی لطیفه شنیدم ز پیر پاک ضمیر به گوش هوش نیوش و به جان و دل بپذیر
غیرت خار بنازم که پی عصمت گل دست گل چین بگزید و کف پایش بخلید
در این ده شعر کلمات محاوره به کار نرفته اما در چند مورد کلمات عربی غیر معمول آمده است:
افلاک قبّه ای ز قباب جلال اوست خورشید سایه ای ز ظلال محمد است
روح القدس که حامل وحی خدا بود خود ریزه خوار خوان نوال محمد است
ما را ببر ای تو دره التاج با نور نماز خود به معراج
ب - بسامد کلمات ویژه: در هر شعر کلمات خاصی بسامد بالا یافتهاند. مثلا در شعر »حکمت بعثت« کلمه خدا 11 بار تکرار شده، در حالیکه تعداد ابیات شعر 24 بیت است؛ یعنی این کلمه در نصف ابیات شعر آمده است.
ج - موتیف نور: در اشعار مذهبی ریاضی یزدی و به ویژه اشعاری که به مناسبت ولادت ائمه سروده است، بسامد کلمات نور، خورشید، ماه فراوان است و به طور کلی نور و روشنایی از موتیف های اصلی این گونه اشعار است. مثلا در شعرآفتاب» نبوّت« که درباره میلاد پیامبر اکرم - ص - و امام صادق - ع - سروده شده، بسامد کلمات نور، پرتو و نیز ابزار نور بخشی مثل آفتاب، ماه، ستاره و چراغ بسیار بالاست. کلمه نور 13 مورد و سایر کلمات مرتبط با موتیف نور 25 مورد تکرار شده اند که در مجموع 38 مورد میشوند. تعداد ابیات شعر 44 بیت است و تقریبا در تمام ابیات آن کلمه ای مربوط به این موتیف آمده است.ابیاتی ازین شعر:
انوار جمال ذات سرمد تابید زچهره محمد - ص -
چشمی که به نورش آشنا نیست شایسته دیدن خدا نیست
همچنین در شعر » منشور رسالت« او که درباره بعثت رسول اکرم است، موتیف نور وجود دارد:تعداد ابیات این مثنوی 56 بیت است که 33 مورد از کلمات مربوط به حوزه نور و روشنایی در آن به کار رفته است. این موتیف مربوط به عقاید دینی ما میشود و در روایات بسیاری مطرح شده که ائمه نور هستند. مثلاً:عمار بن یاسر گوید هنگامی من در خدمت رسول خدا - ص - بودم آن حضرت فرمود. شیعیان خاص و خالص از ما خاندان هستند، عمر گفت: ای رسول خدا آنها را برای ما معرفی کن تا ما نیز ایشان را بشناسیم. رسول خدا - ص - فرمود: من این مطلب را به شما نگفتم جز آنکه خواستم شما را بدان خبر دهم. سپس رسول خدا - ص - فرمود: منم دلیل و راهنمای بر خدای عز و جل، و علی یاور دین و نوردهنده و وسیله راهنمائی اهل بیت است، و اهل بیت نیز چراغهائی هستند که - سایر مردم - از آنها کسب نورو روشنی کنند. - الروضه من الکافی، ج2، ص - 170 بلاغی: - 1تشبیه: از نگاه ادبی تشبیه محسوس به محسوس در دیوان او بسامد بالاتری نسبت به سایر انواع تشبیهات دارد و در این ده شعر،50 مورد از این تشبیه وجود دارد.
