بخشی از مقاله
چکیده
ولادیمیر پراپ زبان شناس و محقق روسی رویکرد ریخت شناسی را برای نخستین بار در حوزه مطالعات ادبی به کار بست و با آن به تحلیل و بررسی قصه پریان روسی پرداخت. او در سال 1928 نتایج تحقیقات خود را منتشر کرد . پراپ در این قصه، الگوهایی را استخراج کرد که نشان داد قصههای پریان، به رغم تکثر و تنوع ظاهری، از نظر انواع قهرمانان و عملکرد آنها مشابه و ساختار قصههای آن یکی است. تعیین ساختار حکایتهای مرزبان نامه از اهداف پژوهش حاضر است. روش پژوهش توصیفی و به شیوه کتابخانهای و بر اساس الگوی ولادیمیر پراپ در ریختشناسی قصه پریان است. بررسیهای این تحقق نشان میدهد، بسیاری از حکایتهای مرزبان نامه از ساختاری یکسان برخوردارند .برای رسیدن به چنین نتیجهای، تعدادی از داستانهای مرزبان نامه از منظر ریخت شناسی و با استفاده از الگوی پراپ تحلیل و بررسی شد. با توجه به نتیجه تحقیق و تحلیل بخشهای مختلف آن مشخص شد، اصول و مبانی کلی الگوی پراپ درباره قصه پریان روسی در قصههای فابل از جمله مرزبان نامهکاملاً قابلیت انطباق دارد و نتایج آن با دستاوردهای پراپ -البته در کلیت آن- دارای همسانی فراوانی است.
کلیدواژهها: ریخت شناسی، ساختار، داستان، مرزبان نامه، پراپ.
مقدمه
مطالعه و بررسی ساختارگرایانه داستان از چند جنبه مورد توجه است؛ نخست از جنبه روایت شناسی و دیگری از جنبه ریخت شناسی. در ذیل هریک از این دو جنبه ساخت گرایانه تبیین میشود؛ در تحلیل ادبی ساختگرا، عرصه روایت شناسی از جالبترین و متمایزکنندهترین عرصههاست. روایت شناسی به تحقیق و بررسی در زمینه تحلیل روایت و به ویژه اشکال روایت، انواع راوی، استنباط قواعد داخلی انواع ادبی و استخراج نظم حاکم بر آنها و ساختارهایشان میپردازد و به دنبال شناخت سبک، ساخت و دلالتها در متون روایی است.اصطلاح روایتشناسی به معنی دانش مطالعه قصه را ابتدا تزوتان تودوروف به کار برده است اما روایتشناسی نوین با مطالعات پراپ آغاز شد. - اخوت، - 7 :1371
ولادیمیر پراپ روسی، آ.ژ.گریماس لیتوانیایی، تزوتان تودوروف بلغاری، کلود برمن، ژرار ژنت و رولان بارت فرانسوی از مهمترین نظریه پردازان روایت-شناسی ساختگرا هستند.تعریف ریخت شناسی که اساس تحقیق حاضر نیز هست به شرح زیر است؛ ریخت شناسی از اصطلاحات زیست شناسی و دانشی است که از ساختمان و شکل ظاهری موجودات زنده - اعم از گیاهان و جانوران - و غیرزنده بحث میکند و بهطور کلی تحقیق در اشکال ظاهری موجودات است. - سرامی، - 3 :1368 در دانش گیاه شناسی از اصطلاح ریخت شناسی برای بررسی و شناخت اجزاء تشکیل دهنده گیاه استفاده میکردند. پراپ معتقد بود همین روش را میتوان در مطالعه قصهها به کار برد؛ یعنی همانگونه که در گیاه شناسی اجزای تشکیل دهنده گیاه و مناسبات آنها و ساختار گیاه را میتوان مطالعه کرد، صور و اشکال قصه را هم میشود با همان دقتی که در خور هریک از صورت بندیهای آلی است، مطالعه کرد. - ر.ک. پراپ، :1368 الف: - 11
بر این اساس، ولادیمیر پراپ زبانشناس و محقق روسی رویکرد ریختشناسی را برای نخستین بار در حوزه مطالعات ادبی به کار بست و با آن به تحلیل و بررسی قصه پریان روسی پرداخت. او در سال 1928 نتایج تحقیقات خود را منتشر کرد . پراپ در این قصه الگوهایی را استخراج کرد که نشان داد قصههای پریان، به رغم تکثر و تنوع ظاهری، از نظر انواع قهرمانان و عملکرد آنها مشابه و ساختار قصه ها یکی است.اهمیت تحقیقات پراپ به گونهای است که رومن یاکوبسن معتقد بود؛ روایتشناسی، با این اثر آغاز شده است. - پراپ، 1368 الف: 43-5 و احمدی، - 144 : 1372
روش و هدف پژوهش
روش پژوهش توصیفی است و به شیوه کتابخانهای است. بدین صورت که نگارنده پس از انتخاب موضوع و فیش برداری، بیست داستان - - 1 از داستانهای مرزبان نامه اثر سعدالدین وراوینی را بر اساس الگوی پراپ بررسی کرده است. هدف آن بود که از منظر ریختشناسی،کارایی و قابلیت این شیوه در بررسی چنین حکایتهایی که دارای ساختار ساده هستند، آزموده شود. شایان ذکر است که تعداد زیادی از داستانهای مرزباننامه کوتاه، ساده و دارای مضامین اجتماعی و اخلاقی هستند که از زبان حیوانات نقل شدهاند که به آن فابل گفته میشود. به سبب همین ویژگی، میتوان اصول و مبانی کلی الگوی پراپ را بر روی قصههای مرزبان نامه پیاده کرد و برپایه آن حکایتهای آن را سنجید. در ادامه برای پرهیز از اطاله کلام، به عنوان نمونه خلاصه هشت حکایت از بیست حکایت منتخب ذکر شده است و برای تفهیم بیشتر و سهولت امر، نام داستان، خویشکاریها - عملکرد شخصیتها - و نوع شخصیتها در قالب جدولهایی نشان داده شده است.
پرسش و پیشینه تحقیق
این پژوش در پیوند با اهداف تعیین شده میکوشد به این پرسش پاسخ دهد که مرزبان نامه سعدالدین وراوینی بر اساس نظریه پراپ در ریخت شناسی قصههای پریان، دارای چه ساختاری است؟در مورد پیشینه تحقیق باید گفت ریختشناسی شمار زیادی از داستان ها بر اساس الگوی ریختشناسی پراپ در قصه پریان روسی صورت گرفته است. از جمله مقالههای ارزندهای که تمامی داستانهای کلیله و دمنه را براساس همین نظریه تحلیل و بررسی کرده است، مقاله »ریختشناسی حکایتهای کلیله و دمنه نصراالله منشی« است از احمد پارسا و لاله صلواتی. مقاله دیگری نیز از خلیل پروینی و هومن ناظمیان با نام »الگوی ساختارگرایی ولادیمیر پراپ و کاربردهای آن در روایت شناسی« نگاشته شده است که ضمن معرفی و تحلیل کامل روش پراپ در قصه پریان روسی، ده داستان کلیله و دمنه را بر اساس نظریه پراپ تحلیل کرده است. اما باتوجه به جستجوی نگارنده
