بخشی از مقاله
چکیده
در بسیاری از آثار ادبی بهویژه آثار داستانی، داستانهایی دیده میشود که از جنبههای مختلف، شباهتهای قابل توجّهی با یکدیگر دارند. گاه این شباهتها آنچنان زیادند که خوانندهی نقادتصوّر میکند که نویسندهی یکی از داستانها از داستان دیگر الگوبردای کرده ولی با زیرکی تمام هیچ گونه ردپایی از تقلید خود بر جای نگذاشته یاحتّی گاه با ایجاد تغییراتی در آن نعل وارون نهاده است. چندین داستان در کلیله و دمنهی بهرامشاهی و مرزباننامهی وراوینی چنین حالتی دارند؛ یعنی درحالی که دو داستان از نظرروساخت و شخصیّتهای داستان تفاوتهایی دارند؛ زیرساخت، پیرنگ، شخصیّت پردازی و پیامهای آنها، شباهتهای بسیاری به هم دارند.
روش تحلیلی ولادمیر پراپ میتواند برای کشف و درک ساختار چنین داستانهایی موثر باشد و باعث کشف شباهتها و روشن نمودن تقلید یا الگوبرداری موجود در داستانهایی شود که روساخت متفاوت، ولی زیر ساخت و پیرنگ یکسانی دارند. در پایان دریافتیم که نویسنده مرزبان نامه طبری که تحت تأثیر داستانها، شخصیّتها و شخصیّتپردازی کلیله و دمنه قرار گرفته بود؛ تا جایی که به شیوهای زیرکانه به دنبال الگوبرداری از برخی داستانهای آن برآمده و با اندک تغییری در زیرساخت یا شخصیّتهای داستان آنها را در بخشهایی از کتابش که مناسب میدیده گنجانده است.
کلیدواژهها ریخت شناسی ، چند داستان مشابه، کلیله و دمنه، مرزباننامه
مقدمه
هر داستان را از دو جنبه میتوان مورد بررسی و تحلیل قرار داد، اول از نظر درونمایه و پیام داستان و دیگری از نظر ساختار ظاهری داستان. درونمایه فکر و اندیشهی اصلی و غالب بر هر اثر است و مجموعه اعمال و کنشهای شخصیّتهای هر داستان ساختار آن را تشکیل میدهیم. در بررسی وقدن ساختارگرایانه بدون توجّه به اندیشه و معانی مطرح شده در داستان تنها به بررسی اعمال و کنشهای شخصیّتهای داستانی و ساختار آن تنها به عنوان یک قصّه پرداخته میشود. این نوع بررسی و نقد ادبی در اوایل قرن بیستم و بیشتر تحت تأثیر نظریات مبتنی بر زبانشناسی و مکتب فرمالیسم شکل گرفت.
ولادمیر پراپ از زبانشناسان و محقّقان فرمالیست روس با چنین رویکردی به تحلیل و بررسی قصّههای پریان روسی پرداخت. او برای توصیف روش تحلیلی خود از اصطلاح مورفولوژی - morphology - که اصطلاحی مربوط به علم گیاهشناسی است، استفاده کرد. این اصطلاح در زبان فارسی، ریخت شناسی و شکل شناسی ترجمه شده است.»واژه ریختشناسی – morphology – یعنی بررسی و شناخت ریختها. در گیاهشناسی اصطلاح ریختشناسی یعنی بررسی و شناخت اجزاء تشکیلدهنده گیاه و ارتباط آنها با یکدیگر و با کل گیاه، و به عبارت دیگر ریختشناسی در اینجا به معنی ساختمان گیاه است.« - پراپ، - 17 :1386
وی در سال 1928 نتایج تحقیقات خود را در کتاب »ریخت شناسی قصههای پریان« منتشر کرد که نقطهی عطفی در عرصهی تحلیل و بررسی ساختار داستان به شمار میروداو. الگوی حاکم بر یک سری قصّههای عامیانه روسی را که به »قصههای پریان« شهرت داشتند، استخراج کرد و نشان داد که علیرغم تفاوت ظاهری و تکثر، این داستانها دارای پیرنگ مشابهی هستند.پراپ برای تجزیه و تحلیل قصّ هها و بررسی روابط متقابل واحدها و الگوهای ساختمانی، برای کوچکترین کارکردهای شخصیّتهای داستان اهمیّت بسیاری قائل بود و کوچکترین واحد ساختاری قصّهها را خویشکاری - function - مینامد.خویشکاری» یعنی عمل شخصیّتی از اشخاص قصه که از نقطهنظر اهمیّتی که در جریان قصه دارد، تعریف میشود.« - همان: - 53او در کتایش از سی و یک خویشکاری کلی که هر کدام شامل زیر مجموعههای متنوع دیگری هستند، نام میبرد و هر کدام را با علامت اختصاری خاصّی مشخص می-کند. این خویشکاریها عبارتند از:
- 1 غیبت -2 β نهی -3 ץ نقض نهیծ -4 خبرگیری -5 ɛخبردهی -6 ζفریبکاری -7 η هم دستی-8 θ شرارتΑ و نیاز -9a میانجی گری-10 В مقابله آغازین-11 С عزیمت-12 نخستین خویشکاری بخشنده-13 D واکنش قهرمانE-14 دریافت شیءجادو-15 F انتقال مکا نی -16 G کشمکش -17 H داغ نهادن برقهرمان-18 J پیروزیI -19 التیام مصیبتK -20 بازگشت -21 تعقیب-22 Prرهایی-23 Rs رسیدن به صورت ناشناس-24 Oادّعاهای بیپایه-25 L کار دشوار -26 M حل مسأله-27 Nشناختن-28 Q رسوایی-29 Ex تغییر شکل -30 T مجازات شریر-31 U ازدواج - پاداش - Wپراپ بر مبنای همین خویشکاریها از دیدگاه ریختشناسی قصّه را چنین تعریف میکند: »از لحاظ ریختشناسی، میتوان قصه - skaska - را اصطلاحاً آن بسط و تطوری دانست که از شرارت - A - یا کمبود و نیاز - a - شروع میشود و با گذشت از خویشکاری میانجی به ازدواج - - w، یا به خویشکاری دیگری که به عنوان سرانجام و خاتمهی قصه به کار گرفته شده است ، میانجامد.« - همان: - 183
با استخراج خویشکاریهای داستان به صورت متوالی و جایگزینی هر کدام با علایم اختصاری نمودگار داستان حاصل میشود.به نظر وی هرصّهق میتواند از یک یا چند بخش تشکیل شده باشد، هر بخش با یک عمل شرارت بار، فریب یا نیاز، آغاز شده و به یکی از خویشکاریهای پایانی مثل ازدواج، پاداش، فرار از تعقیب و ... خاتمه مییابد. پراپ این بسط و تحوّلها را حرکت مینامد. در داستانهایی که چند حرکت دارند این حرکتها ممکن است به گونههای متفاوتی ترکیب میشوند که وی پنچ نوع از آنها را در کتابش ذکر کردهاست.پراپ اظهار میدارد که اسطورههای کهن، داستانهای پهلوانی و قصّههای حیوانات را میتوان بر اساس این الگو تحلیل نمود. روش تحلیلی پراپ میتواند در کشف و درک ساختار بسیاری از روایات بکار رود و یکی از بهرههایی که از این نوع بررسی میتوان برد کشف تفاوتها و شباهتهای موجود در داستانهایی است که روساخت و شخصیّت-پردازی متفاوت، ولی زیر ساخت یکسانی دارند.
