بخشی از مقاله
چکیده
بینامتنیت به معنی شیوههای متعددی است که هر متن ادبی بواسطه آنها به طور تفکیکناپذیری با سایر متنها از رهگذر نقلقولهای آشکار و پنهان یا تلمیحات یا جذب مؤلفههای صوری و ملموس از متنهای پیش از خود و یا به لحاظ مشارکت اجتنابناپذیر در ذخیره مشترک سنن و شیوههای زبانشناسیک و ادبی تداخل مییابد. پس بر اساس نظریه بینامتنیت، متنها هیچ گاه نمی توانند یک باره خلق شوند و همواره در خلق متن جدید٬ متنهای دیگری شراکت دارند. در این دیدگاه هر متن متأثر از متنهای پیشین شکل میگیرد و میتوان حضور متنهای قبلی را در آن مشاهده کرد. بنابراین شاهنامه فردوسی که یکی از مهمترین متون ادب فارسی است، توانسته است بنیادی برای متون بعد از خود باشد. در این میان، مرزباننامه از متون ادبی قرن هفتم است که متأثر از شاهنامه فردوسی میباشد. پژوهش حاضر، بر اساس نظریه بینامتنیت و به روش توصیفی- تحلیلی شاخصهای تاثیرپذیری مرزباننامه وراوینی را از شاهنامه فردوسی در زمینه داستانها مورد تحلیل قرار دادهاست. بررسیها نشان میدهد که مرزباننامه در زمینه داستان و شیوه داستانپردازی تحت تأثیر شاهنامه فردوسی قرار گرفتهاست، بدین معنا که برخی از داستانهای مرزباننامه و کاراکترهای داستانی آن از شاهنامه فردوسی به عاریت گرفتهشدهاست و زاویه دید اغلب داستانهای دو اثر نیز سوم شخص یا همان دانای کل است.
.1بیان مسأله
بر مبنای نظریه بینامتنیت که ژولیاکریستوا مطرح کرده هیچ اثری نیست که بر ما بعدش اثر نگذارد. بینامتنیت، به معنی »شیوههای متعددی است که هر متن ادبی بواسطه آنها به طور تفکیکناپذیری با سایر متنها از رهگذر نقلقولهای آشکار و پنهان یا تلمیحات یا جذب مؤلفههای صوری و ملموس از متنهای پیش از خود و یا به لحاظ مشارکت اجتنابناپذیر در ذخیره مشترک سنن و شیوههای زبانشناسیک و ادبی تداخل مییابد. و هر متنی در حقیقتِ یک بینامتن، جایگاهی است از تلاقی متنهای بیشمار دیگر، حتی متنهایی که در آینده نوشته خواهندشد -
شاهنامه فردوسی افزون بر آنکه ارزشمندترین دفتر شعر فارسی و مهمترین سند عظمت و فصاحت فرهنگ و زبان فارسی میباشد، توانستهاست به عنوان یک زیر متن، مورد توجه اغلب آثار بعد از خود قرار بگیرد و مخاطب به روشنی دامنه این تأثیرگذاری را میتواند در جنبههای سیاست مدن در آثاری چون سیاستنامه، تاریخ جهانگشای جوینی، راحالصّدوره راوندی و...مشاهده کند. ازاینرو تأثیر زیاد شاهنامه بر آثار پس از خود، آن را تبدیل به یک اسطوره متن کرد:»یک اسطورهمتن همانند اسطوره، با الگوشدگی متولّد میشود، با تکرارپذیری زندگی میکند و دامنه و قدرت آن با توجّه به میزان تکرارش کم یا زیاد میشود و در صورت تکثیر نشدن میمیرد«
پس با توجه به این مختصر که گفته شده، بازتاب سرایش شاهنامامه فردوسی بر آثار بعد از خود، قابل بررسی است و میتوان جنبههای گوناگون این تأثیرگذاری را در آثاری که بعد از شاهنامه خلق شدهاند، به دقت مورد نقد و بررسی قرار دارد. امّا نظریهایی که برای این بررسی و نقد برگزیده شدهاست نظریه بینامتنیت میباشد، در این نظریه، هر متن بر روی متن های پیشین شکل میگیرد و میتوان حضور متنهای پیشین را در آن مشاهده کرد - حسن نیا، . - 7 :1389 از اینرو پژوهش حاضر نیز در همین راستا کوشیدهاست تا تأثیرپذیری مرزباننامه سعدالدین وراوینی را از شاهنامه فردوسی در زمینه داستانسرایی، مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. مرزباننامه وراوینی از متون ادبی قرن هفتم است که به نظر میرسد از جنبههای گوناگون به شاهنامه فردوسی نظر داشتهاست.
.1-1پیشینه موضوع
تأثیرپذیری داستانهای مرزباننامه از شاهنامه فردوسی 3
به علت نو بودن پژوهش حاضر ،تاکنون در مورد تاثیرپذیری مرزباننامه از شاهنامه پژوهشی صورت نپذیرفته استمّا با توجه به جایگاه شاهنامه و مرزباننامه در ادب فارسی پژوهشهای فراوانی پیرامون این دو اثر انجام گرفته است که اشاره کردن به تمام این پژوهشها در این مجال نمیگنجد بنابراین فقط به تعداد معدودی از آنها به صورت مختصر اشاره میشود:.
- خسروی و فاطمه عزیز محمدی و حسین علی قبادی - 1391 - در مقاله ای با نام»بینامتنیت دو متن، نقد تطبیقی در شاهنامه و شاه لیر شکسپیر« به شیوه ی بینامتنیت به بررسی شخصیت پردازی و پیرنگ داستان در دو داستان شاه لیر وفریدون پرداخته اند.
-رضایی دشت ارژنه - - 1387 در مقالهای»نقد و تحلیل قصهای از مرزباننامه بر اساس رویکرد بینامتنیت« تنها به یکی از داستانهای مرزبان نامه بر اساس رویکرد بینامتنیت پرداخته است و تاثیرپذیری مرزبان نامه را از متون کهن به ویژه شاهنامه نشان میدهد. -نامور مطلق - - 1388 در مقالهای با عنوان»از تحلیل بینامتنی تا تحلیل گفتمانی« با رویکرد تحلیلی به بررسی مرزهای بینامتنیت و بیناگفتمانی در هنر متون هنری پرداخته است.
-یاحقی - - 1388 در کتابی با عنوان»از پاژ تا دروازه رزان« با گردآوری مجموعهای از مقالات که تعدادی از آنها در دهههای گذشته نوشته شده اند کوشیده است به نقد و بررسی زندگی فردوسی و اندیشهای او بپردازد ضمناً نویسنده در این کتاب بر آن است از زاویه های دیگر به شاهنامه فردوسی و تأملات او بنگرد و بر نکتههای مثبت و معنادار شاهنامه تأکید دارد و سعی داشته که با هیأت و لباسی نو به ارائه تازههای این کتاب بپرداز و نهایتاً برای خوانندگانی که مقالات تازه به چاپ رسیده و قدیمی دسترسی ندارند امکان مطالعه آنها در این کتاب فراهم آورد.
یاحقی - 1368 - در کتابی با نام »سوگنامه سهراب«به بررسی شخصیت سهراب و نیز دیگر شخصیتها در داستان رستم و سهراب پرداخته است همچنین نقد و نگاهی به شعر قرن چهارم داشته است.
موضوع این پژوهش - بررسی تأثیر شاهنامه بر مرزبان نامه - از زاویه ذکر شده موضوعی جدید است که از این نظر تا کنون بدان پرداخته نشده است
