بخشی از مقاله
چکیده
در دیدگاه شناختی، واقعیت های جهان خارج به خودی خود وجود دارند، ولی شیوه درک و به کارگیری آنها در زبان حاصل تجربه جسمی شده است. در مطالعات معنیشناسی شناختی، مجموعه عناصر سازنده متن شامل واژهها، جملات و ساختار دارای معنی بوده و در کنار یکدیگر حوزههای مفهومیای میسازند که در ارتباط تنگاتنگ با هم قرار می-گیرند و به ما توانایی استدلال انتزاعی، یا به عبارت دیگر، توانایی تشکیل ساختهای نمادین که با ساختهای پیش مفهومی در تجربه مرتبط میشوند، را میدهند.
دیدگاه فضایی سازی فرضیه صورت - لیکاف، - 1987 بر این نکته تأکید دارد که ساختار مفهومی بر حسب طرحواره های تصویری بعلاوه نگاشت استعاری درک می شود. در داستان درخت مراد - درخت مردم پسند - ، نویسنده مرزباننامه با استفاده از استعاره مفهومی "زندگی سفر است" و طرحوارههای تصویری "حلقه"، "مرکز-پیرامون" و "مبدا-مسیر-مقصد"، مفاهیم عالی خودشناسی و کمال را برای مخاطب به تصویر میکشد. پژوهش حاضر به بررسی و توصیف برخی فضاهای ذهنی به کار رفته در داستان درخت مراد از مرزبان نامه پرداخته و بر پایه آنها مفاهیم "سفر"، "درخت" "قهرمان"، "آزمون" و "پیر خردمند" را توصیف می کند.
-1 مقدمه
رهیافت نوین معنی شناسی شناختی، در پی دستیابی به مبنایی تجربی در معنی است - صفوی، . - 397 : 1383 در این نگرش، دریافت معنی تنها در درک معنای جمله، و معنای جمله بسته به کنار هم قرار دادن معانی واژه ها حاصل نمی شود، بلکه ساخت معنا از طریق فرایند موسوم به مفهوم سازی - conceptualization - صورت می گیرد
النور راش - Rosch - در نتیجه تحقیقات گسترده خود در باب مقوله بندی - categorization - نشان می دهد که مقوله های سطح پایه بر اساس برنامهریزی های حرکتی، تصویر سازی ذهنی و ادراک گشتالت شکل میگیرند و همه مبنای جسمی شدگی دارند
پژوهش های تالمی - Talmy - حاکی از آن است که واژه های فضایی مثل بالا و پایین، چپ و راست، جلو و عقب، نسبت به جسم انسان در فضا قابل درک و شناسایی هستند - همان، . - 1395:21 بر این اساس، لیکاف - Lakoff - توانایی استدلال انتزاعی در انسان را وابسته به ظرفیت مفهوم سازی - conceptualizing Capacity - ذهن وی می داند، چراکه که قابلیت تشکیل ساخت های نمادین مرتبط با ساخت های پیش مفهومی در تجربه - که همان طرحواره های تصویری - Image Schema - و مفاهیم سطح پایه هستند - و نیز توانایی نگاشت استعاری ساخت ها از حوزه فیزیکی به ساخت ها در حوزه انتزاعی را دارد
وی به ویژه معتقد است طرحواره های تصویری عناصر به کار رفته در ساختار مدل های شناختی را تأمین می کنند، به گونه ای که مقوله ها در قالب طرحواره های ظرف - Container - ، ساختار سلسله مراتبی بر پایه طرحواره های جز-کل و بالا-پایین - Part-Whole - ، ساختار رابطه ای با توجه به طرحواره حلقه - link - ، ساختار شعاعی بر اساس طرحواره مرکز-پیرامون - Center-Periphery - ، ساختار پیش زمینه-پس زمینه با طرحواره های جلو-عقب - Front-Back - و در نهایت مقیاس های کمی/ خطی بواسطه طرحواره های بالا-پایین - More is Up-Less is Down - و ترتیب خطی استنباط می شوند. لیکاف این رویکرد کلی را تحت عنوان فضاسازی فرضیه صورت - Specialization of Form Hypothesis - می نامد که در واقع مستلزم نگاشت ساختار فضایی به ساختار مفهومی است. به بیان روشنتر، طرحوارههای تصویری -که به فضا ساختار می بخشند- بر پیکربندی های انتزاعی متناظر- که به مفاهیم ساختار می دهند-، نگاشته می شوند.
از این رو فضایی سازی فرضیه صورت سعی در تبیین شیوه درک ساخت مفهومی بر پایه طرحواره های تصویری و همچنین نگاشت استعاری دارد - لیکاف، . - 1395:481 این مقاله می کوشد تا بر پایه نگرش فضایی سازی فرضیه صورت در چهارچوب معنی شناسی شناختی به رمزگشایی برخی مفاهیم عرفانی، اخلاقی و اجتماعی داستان درخت مراد برگرفته از متن مرزبان نامه پرداخته و نحوه ارتباط میان ساخت های مفهومی شناسایی شده را بررسی کند. علاوه بر این، مطالعه حاضر بر آنست تا میزان کارآمدی این نظریه را در استخراج و درک ساختار و مضامین رمزگذاری شده متن این اثر شهیر ادب پارسی ارزیابی کند.
مرزبان نامه از آثار کهن ادبیات ایران زمین، مشتمل بر پندهای اخلاقی، اجتماعی و سیاسی، به روایت از زبان انسان ها، جانوران و گیاهان و به قلم مرزبان پسر رستم پسر شروین در اواخر سده چهارم هجری است که به زبان طبری نگارش شده و در سده شش هجری توسط سعد الدین وراوینی به فارسی برگردانده شده است. وراوینی در این برگردان، از صنایع ادبی به خوبی بهره گرفته و به تعبیر علامه قزوینی "در غروبت انشا و سلامت عبارات و روانی کلام کمتر کتابی بدان پایه می رسد"
در دوران معاصر، نویسندگان توانایی چون خطیب رهبر، قنادی، نظری، آذریزدی و چندی دیگر تلاش کرده اند تا با ساده سازی عبارات و اصطلاحات متن اصلی مرزبان نامه، مخاطبان مشتاق و بویژه نوجوان ادبیات فارسی را از داستان ها و اندرزهای نغز آن بهرهمند گردانند. داستان درخت مراد از نسخه قصه های برگزیده از مرزبان نامه به کوشش مهدی آذر یزدی - 1338 - است. به گفته خشنودی چروده و همکار - 1392:165 - این داستان تنها حکایتی از کتاب مرزبان نامه است که در آن از یک گیاه/ درخت به عنوان شخصیت داستانی استفاده شده است.
-2 پیشینه پژوهش
این پژوهش در چارچوب مفاهیم و اصول نظری رویکرد فضاسازی مفهوم صورت به بررسی طرحواره های تصویری زیربنای تشکیل دهنده استعاره مفهومی "زندگی سفر است" و مضمون خود شناسی در یکی از حکایت های کتاب مرزبان نامه می پردازد. در ادامه این بخش تعریف گسترده تری از رویکرد فضاسازی مفهوم صورت، و انواع طرحواره های تصویری که تحلیل این نگارش از آن ها بهره می گیرد، ارائه می شود.
