بخشی از مقاله
چکیده:
شیخ اشراق، شهاب الدین سهروردی در مقام نظام حِکمی اشراقی و باورهایش از هستی عالم برتر، داستانهایی نمادین و پر راز و رمز آفریده است تا به این ترتیب امکان، مراحل و شرط عروج از عالم غربی خاک به سمت عالم شرقی نفس را با توجه به تجربه و مشاهدهی باطنی که خود به آن دست یافته، به تصویر کشد. باید گفت ایشان از صافی خیال، برای توصیفِ عالمِ شگفتِ شهودیاش بهره گرفته است. خیال که همانا با استفاده از زبان، چنان تصاویری شگرف از عالم رمز و راز را نشان میدهد، عنصر اصلی قصههای اوست.
عنصری که مسبب توجه بسیاری از پژوهشگران، فلاسفه و زبانشناسان به بررسی و تحلیل آثار اشراقی ایشان شده و با این حال، کمتر توجهی به ظرفیت و امکانات تصویری و نمایشی را به دنبال داشته است. در این راستا سه رسالهی »عقل سرخ، آواز پر جبرئیل و لغت مورانِ« ایشان، جهت تحلیل ساختاری بر اساس سازههای مشترک الگوی ریختشناسی پراپ با برخی جنبههای نمایشی - که میتوان به عنوان سازههای مشترک داستان و نمایشنامه نیز از آنها نام برد - انتخاب شده است. چرا که به نظر میرسد تجزیه و تحلیل ساختاری طبق این الگو میتواند زمینهی انتقال قالب داستانهای رمزی به قالب نمایشی را فراهم کند.
مقدمه:
ادبیات یکی از مهمترین زمینههای شکلگیری درام است که اقتباس از آن ضمن افزایش ظرفیتهای نمایشی، ساختار و بیان نمایشی را نیز تقویت میکند. چنان که اقتباس دراماتیک از منابع ادبی، فلسفی، علمی و ... یکی از شیوههای نمایشنامهنویسیست که با وجود امکانات و جوهر بسط و ترویج در جامعهی متاثر، کمتر مورد توجه نمایش نامه نویسانِ به خصوص ایرانی قرار گرفته است. مخصوصا که اقتباس از متون مکتوب و ترویج در قالب نمایشی میتواند یکی از تاثیرگذارترین روشهای انتقال مباحث و نکات پیچیدهی علمی، معنوی، عرفانی، فلسفی و عقیدتی و اجتماعی باشد.
از میان داستانهایِ بسیارِ ادبِ فارسی، داستانهای رمزی شیخ اشراق، دارای زمینههای عرفانی و جنبههای نمایشی بسیاریست که با بررسی ساختاری دقیق و موشکافانه جهت دستیابی به جهان اثر و ساختار درونی آن، امکان اقتباس نمایشی را فراهم میکند. داستانهایی که اگرچه برای طالب کیمیای هستی جالب و راه گشاست اما واژگان، چنان هنرمندانه و ظریف به تصویر کشیده شدهاند که از لحاظ بصری، توجه هنرمند عرصهی تئاتر، رسانه و نمایش را نیز به خود معطوف میکند. به خصوص که شیوههای نوین داستانپردازی از جمله ؛ ابهام و آشنایی زدایی با محوریت هانشانهورمزگانِ زبانیِ موردِ توجهِ فرمالیستهایِ روسی، با قابلیت تصویرپردازی در اثر مشهود است.
لازم به ذکر است در مورد رمزگشایی داستان های رمزی سهروردی، اگرچه کتب و مقالات بسیاری نشر شدهاند، اما اغلب توجه ویژه - و تکرار - به کتابِ »رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی« نگارش و تالیف دکتر تقی پورنامداریان، در کشف ترتیب و معنای لغات بوده و تحلیل و کشف جدیدی با وجود نتایج جالب توجهی که تحلیل ساختاری و امکانات نمایشی میتواند به دست دهد، صورت نگرفته است.
پیشینه ی تحقیق
کتب و مقالات بسیاری در مورد سهروردی و آثار او نگاشته شده و تلاش بسیاری جهت معرفی او به جهان انجام شده است. به خصوص هانری کربن - - Henry Corbin، مستشرق و محقق عرفان و استاد دانشکدهی ادیانشناسی دانشگاه تحقیقات عالیه در سربن، تحقیقات، تصحیح و ترجمههای بسیاری از آثار ایشان داشته و زمینهی شناخت فیلسوفان غربی را با سهروردی و آثارش فراهم کرده است؛ از جمله تصحیح و چاپ »التلویحات، المقاومات، المشارع و المطارحات« در مجموعهای به نام الهیات، همچنین تحقیقات در مورد حکمت اشراقی ابن سینا و سهروردی، بررسی بعد معنوی بشر و به طور کلی مباحث امامت و غیبت امام عصر عجل بر مبنای اندیشهی سهروردی، تأویل رمز و نقش خیال فعال در فهم متون حکمی اسلامی و به خصوص داستانها و مناجات سهروردی در مجموعهی سه جلدی اسلام ایرانی و بسیاری دیگر که مسببِ نام بردن دو فیلسوف و اندیشمند شرقی و غربی، کربن و سهروردی در اواخر هزارهی دوم و ابتدای هزارهی سوم در کنار یکدیگر شده است.
از جمله دیگر مقالاتی که پیش از ارائهی مقالهی مورد نظر مورد توجه قرار گرفته، میتوان به عناوین زیر اشاره کرد؛ »لغت موران- تحلیل ساختار و رمزها - 1376 - احمد محسنی/ شرح آواز پر جبرئیل - - 1363 مسعود قاسمی/ بررسی صور ابهام و عوامل آن در رسائل عرفانی سهروردی - - 1389دکتر مهدخت پورخالقی چترودی/ بررسی قابلیتهای تصویری آثار رمزی شیخ اشراق سهروردی با رویکرد به داستان آواز پرجبرئیل - - 1392 دکتر سیدحسن شهرستانی/ عقل سرخ، مصطفی ذاکری، از حماسهی پهلوانی تا حماسهیِعرفانی، - تفسیررسالهی عقل سرخ - - - 1389 هانری کربن، ترجمهی ان-شاءاالله رحمتی/ لغت موران - - 1383دکتر احمد محسنی« و همچنین »یافتههای نو در ریختشناسی افسانههای جادویی ایرانی - - 1387 دکتر محمدعلیحقشناس« بر این اساس به نظر میرسد اغلبِ تحقیق و مطالعات انجام شده در راستای تحقیقات پیشین و بدون توجه به بررسی ساختاری آثار سهروردی و به خصوص جنبههای نمایشی آن بوده است.
روش تحقیق
مقالهی پیشِ رو به شیوهی توصیفی- تحلیلی و با مطالعات کتابخانهای تدوین یافته است.
**سهروردی و آثار او:
شیخ شهاب الدین ابوالفتوح یحیا بن حبش سهروردی معروف به شیخ اشراق در حدود سال 549 در سهرورد زنجان زاده شد و در سال 587 در قلعه ی حلب به گونه ای که کاملن روشن نیست به قتل رسید. زندگی علمی ایشان در نوجوانی با سفر به مراغه در آذربایجان و در محضر استادش مجدالدین جیلی با فراگیری علوم متعارف زمان، فقه و اصول و فلسفه آغاز شد. آغازی که مسبب آشنایی با فیلسوفانی چون فخرالدین رازی، ظهیر فارسی فخرالدین ماردینی میشود. تا آنجا که به شناخت حکمت اشراقی روی آورد و موفق به درک انوار و اسرار اشراقی شد
