بخشی از مقاله
چکیده
تاریخ بیهقی از امهات متون نثر فارسی است و جایگاه ممتاز این اثر برجسته تنها به کارکرد تاریخی و ارزش زبانی آن در مطالعات سبک شناسی نیست بلکه از نظر روایی و داستانی نیز بسیار ارزشمند است. در میان حکایتهای بیهقی، داستان » آلتونتاش« گرچه صحت تاریخی دارد؛ اما با توجه به نوع روایت بیهقی از این داستان و ظرایفی که از نظر ساختاری در دل آن نهفته است؛ قابلیت ریخت شناسی و بررسی را دارا است. پشتوانه نظری این تحقیق نظریه ریخت شناسی ولادیمیر پراپ ریخت شناس روسی است که ساختار قصههای پریان روسی را به هفت حوزه عمل و سی و یک نقش ویژه تقلیل داده است. اندیشه اساسی در ریخت شناسی، توصیف قصه بر پایه اجزای تشکیل دهنده آن و همچنین بیان ارتباط و همبستگیای است که بین این سازهها وجود دارد. هدف این پژوهش بررسی ریخت شناسی داستان »آلتونتاش «، نمایاندن اصول خویشکاری حاکم بر داستان و پیدا کردن مهمترین و اساسیترین عنصر تشکیل دهنده آن است که به نظر میرسد در این داستان عنصر شرارت و بعد از آن فریبکاری نسبت به سایر عناصر نقش برجستهتری را ایفا میکنند.
واژههای کلیدی: ریخت شناسی، آلتونتاش، ابوالفضل بیهقی، ولادیمیر پراپ.
مقدمه و بیان مسئله
نگریستن به آثار ادبی گذشته از دیدگاه نظریهها و نقد ادبی معاصر راهی است برای کم کردن فاصله با چنین آثاری که شاید غبار فراموشی بر آنها نشسته باشد. در این میان روایتشناسی یکی از دانش-های نوبنیان است که میتوان داستانهای کهن را براساس نظریههای موجود در آن مورد بررسی قرار داد. گونه جدید از ساختارگرایی روایی که در دهههای اخیر روایت شناسی نامیده شد، توجهی به درونمایه داستان ندارد بلکه بر ساختار روایت تأکید میکند. »ساختار روایت روشی است که داستان از طریق آن نقل میشود. البته این جنبه از داستان از قدیم الایام مورد توجه نویسندگان بوده چرا که نویسنده به ناچار باید تصمیم بگیرد که داستانش را چگونه بیان کند - «برتنس، . - 86-7 :1383
روایت شناسی مراحل مختلفی را پشت سر گذاشته و »طی سه دوره پیشساختارگرا تا - 1960 - ، دوره ساختارگرا - 1960 تا - 1980 و دوره پساساختارگرا مطالعه میشود - «ریمامکاریک، . - 149 :1385 با در نظر گرفتن کتاب فنّ الشعر ارسطو به عنوان معیار، این سوال مطرح میشود که اجزاء اصلی یک روایت کدامند؟ »طبق نظریه ساختارگرایی، هر بیان روایی شامل دو بخش میباشد، یکی داستان و دیگری گفتمان. داستان به مضمون و زنجیرهای از رخدادها میگویند و گفتمان، که مضمون به وسیله آن نقل میشود؛ این تقسیمبندی با نوشتن کتاب بوطیقا به رسمیت شناخته شد و فرمالیستهای روس و ساختارگرایان فرانسوی این تقسیم بندی را پذیرفتهاند - «چتمن، . - 10 :1390
نظریه ساختارگرایی تحولی در نگرش به آثار ادبی پدید آورد. در واقع ولادیمیر پراپ با ارائه نظریه ریخت شناسی خود قالب و چهارچوبی ارائه میکند که به وسیله آن میتوان قصههای اقوام و ملل مختلف را به بهترین نحو مورد واکاوی و بررسی قرار داده و از این راه به شناخت بهتر و موفقتر جامعه انسانی دست یافت. »تجزیه و تحلیل های ساختاری در هر امر و موضوع فرهنگی، خواه فولکلور باشد، خواه زبان و خواه ادبیات، غایت و هدف بررسی نیست. بلکه تجزیه و تحلیلهای ساختاری وسیلهای است برای رسیدن به هدف و نمایش دیگر، و آن غایت و هدف شناخت بهتر طبیعت و سرشت انسان و یا دست کم شناخت بهتر و بیشتر یک جامعه خاص انسانی است« - پراپ، . - 14 :1392 در میان آثار ادبی تاریخ بیهقی از مهمترین متون نثر فارسی است که از دیرباز پژوهشگران به مطالعه و بررسی آن پرداختهاند. اما معمولا این تحقیقات در دو حیطه کلی بوده است:
-1از دیدگاه علم تاریخ به مطالعه تاریخ بیهقی پرداخته شده و کارکرد تاریخی آن مورد تحلیل و واکاوی بوده است.
-2مطالعات ادبی بر روی این اثر بیشتر محدود و مختصر به بررسیهای سبکی و ویژگیهای زبانی بوده و کمتر به کارکرد روایی آن توجه شده است.
نگرش انسان به زمان تصنیف این اثر ماندگارو فاصله زمانی آن با ارائه نظریه ریختشناسی پراپ، انگیزه پژوهشگران را برای مطالعه و بررسی جهت آشنایی با جهانبینی و تیپ های محلی و قومی آن روزگاران دو چندان میکند. مهارت بیهقی در داستانپردازی، توجه ویژه او به چگونگی قرار گرفتن گزارهها در روایت داستانی،تسلّط وی بر ایجاد انسجام درون متنی و هم چنین آشنایی وی با فنون جذب مخاطب سبب شده که این اثر توجه بسیاری از پژوهشگران را برای انجام بررسیهای ساختاری و سایر نظریههای مدرن ادبی به خود معطوف سازد. در میان حکایات و ماجراهای مختلف تاریخ بیهقی، داستان آلتونتاش - خوارزمشاه - یکی از روایتهای مشهوراست که در این جستار به شیوه تحلیلی - توصیفی مورد تحلیل و واکاوی قرار میگیرد تا میزان انطباق آن با نظریه ولادیمیر پراپ سنجیده شود.
ریخت شناسی و پراپ
»قصهایه پریان معمولاً با آزار و صدمهای که بر کسی وارد آمده استمثلاً - بودن یا تبعید و نفی بلد کردن - یا با اشتیاق به داشتن چیزی - مثلاً جستجوی پری رویی - آغاز میشود و با حرکت قهرمان از خانهاش و رو به رو شدن با بخشنده یا یک یاری رسان که به او عامل و وسیله جادویی میدهد و او را در یافتن مقصودش یاری میکند، بسط و تکامل مییابد« - پراپ، . - 18 :1392 این هسته ترکیبی بسیاری از طرحهای قصه پریان به صورت اجمالی است. قصههایی که چنین ویژگیهایی را در خود منعکس میسازند، از نظر پراپ قصه پریان خوانده میشود.
هدف ولادیمیر پراپیافتن ساختار نهایی این قصّهها است، ویبا شناسایی عناصر پایدار و متغیّر در مجموعهای از یکصد حکایت پریان روسی، به این اصل مهم ساختاری رسید که هرچند پرسوناژهای یک حکایت متغیّرند، اما کارکردهای آن ها در حکایتها پایدار و محدود است. پراپ کارکرد یا خویشکاری را چنین توصیف کرده است: » خویشکاری یعنی عمل شخصیتی از اشخاص قصه که از نقطهنظر اهمیتی که در جریان قصه دارد تعریف میشود « - اسکولز، . - 96 :1383 پراپ از تجزیه و
