بخشی از مقاله
چکیده
طبیعت تجلیگاه احساسات، شور، شعف و زیباییها ست، به همین دلیل انسان همواره میکوشد تا با آن همراه باشد. این نوع همراهی و همزیستی با طبیعت را بهخوبی میتوان در معماری سنتی دید و درخت نیز بهعنوان عنصری از طبیعت از این قاعده مستثنا نیست. در معماری ایرانی اسلامی میتوان از درخت بهعنوان عنصر زندگیبخش و پویا یادکرد. معمار مسلمان در تلاش است که بهشتی را که خداوند وعده داده برای کاربر خود در مقیاسی کوچکتر ترسیم کند. ایجاد حیاطی با حوض آب، درخت، گل و... در بنا خود گواه این مدعاست. شاید بتوان از درخت بهعنوان مهمترین وسیله کار معمارمسلمان برای ترسیم بهشت یادکرد. در دین اسلام کاشتن درخت پسندیده و از بین بردن و قطع بیمورد آن نکوهیده شمرده شده و در این مورد احادیث و روایت فراوانی در دست است. از طرفی به دلیل اختلاف آب و هوایی مناطق مختلف ایران، باغ اهمیت ویژهای پیدا میکند. این دو موضوع و مسائل دیگر باعث شدند که در این سرزمین درخت بهعنوان عامل گیاهی و حیاتی مورداحترام اهالی قرار گیرد. مقاله حاضر بر آن است ضمن شناسایی جایگاه درخت در معماری ایران و خاصه در بنای تاریخی امام زاده جعفر بروجرد سعی در بازیابی جایگاه درخت به عنوان عنصری زنده و پویا در معماری ایرانی اسلامی را دارد.
واژگان کلیدی: انسان، طبیعت، معماری ایران، اسلام، بهشت، درخت
مقدمه
انسان همواره با طبیعت در ارتباط است و با دستکاری در طبیعت سعی داشته است که بهگونهای بهینه طبیعت را در خدمت خود درآورد. این نوع همزیستی بهخوبی در طول تاریخ بشر دیده میشود. بهعبارتیدیگر بشر از زمانی که سرپناه، مسکن، محیطزیست و... ساخت و مورد بهرهبرداری قرارداد، همیشه به عوامل موجود در طبیعت توجه داشته است و طبیعت را بهعنوان یکطرف مهم و اساسی در نقشهها و طرحهایش مورداستفاده قرار داده است. امروزه از اهمیت حفظ و نگهداری درختان بهعنوان یکی از اصلیترین منابع زیستی سخن بسیار میرود. انسان امروزی چنان از طبیعت فاصله گرفته که نسبت به منابع گیاهی ازجمله درختان بیتوجّه گشته وغالباً از یاد برده که در روزگاری نهچندان دور، درختان نهفقط نقشی زیستمحیطی بلکه اعتقادی در زندگی آدمی داشتهاند. این نگرشهای طبیعتگرا ریشه در جهانبینی و تفکرات ایرانیان باستان دارد.
اهمیت به درخت در معماری ایران زمین از دیرباز وجود داشته و به علت درون گرایی معماری ایران هر خانه ایرانی باغی کوچک یا بهشتی کوچک به فراخور نیازش را دارا بوده است.در برخی مناطق شاهد تقدس درخت هستیم و بی توجه به درست یا غلط بودن آن در اماکن متبرکه ومقدس از این عنصر تقدس استفاده شده که هم باعث زیبایی و هم باعث تلطیف فضا بوده است. در امام زاده جعفر بروجرد درختان چناری را مشاهده میکنیم که قدمتی چندین ساله دارند. در ادامه این مقاله به بررسی درخت و جایگاه آن در ادیان و خاصه درختان چنار و جنبه تقدس گونه آن ها - نمونه موردی امام زاده جعفر - پرداخته میشود.
درخت
درخت یا دار گیاهان بزرگ چوبی دیرپا را گویند. در گیاهشناسی درخت یکی از بادوامترین گیاهان است که با رشد کردن ساقه یا تنه از برگها نگهداری میکند. در برخی از تعریفها از کاربردهای درخت ازجمله این است که تنها گیاه چوبی است. تنها گیاهی است که از آن چوب به دست میآورند - رشد . - 2012
تقدس درخت در میان ادیان وملّل
میان تمام ملتهای بشری درخت در باورهای اعتقادی چندان رسوخ کرده بود که هالهای ازتقّدس پیرامون آن را فرامیگرفت. هر ملتیغالباً با توجه به اقلیم خود یک نوع درخت را بیش از سایر درختان محترم میشمرد. در ایران، درخت چنار و سرو از اهمیت ویژهای برخوردار بوده و هستند - براتی . - 1383 درخت در اکثر ادیان و کشورها موردتوجه بوده و هست. برای مثال: بلوط در میان سلتیها، بابونه در میان آلمانیها، زبانگنجشک در میان ملل اسکاندیناوی، زیتون در میان مسلمانان، درخت عرعر و غان در سیبری، همه جزء درختان مقدساند. از طرفی، تمامی درختانی که بهنوعی مقدس بودهاند،معمولاً درختانی بزرگ با عمری طولانی هستد .
انسان از قدیم برای درختان وجود روح و روان را قائل بوده است. اعتقادی که به اساطیر و قصههای مردم نیز راهیافته ات مثلاً. در آفریقا، درخت نارگیل را دارای روان وزندگی بخش میدانند و افکندن یک درخت نارگیل برابر با مادر کشی است. در میان بسیاری از ملل ازجمله در فیلیپین اعتقاد بر این بوده است که ارواح درگذشتگان بر نوک بلندترین درختان زندگی میکنند. ایرانیان به گل و گیاه موجب ناراحتی و خشم او میشد. مهمترین نتیجهای که چنین باورهایی دارد، قائل شدن قدرتی خاص برای درختان ات . هنوز هم در برخی روستاهای ایرا درختانان کهنسالی را میبینیم که به آنها دخیل بستهاند - طباییان، . - 1388
اهمیّت به درخت نزد ایرانیان
فضای سبز و توجه به آن در ایران، کشوری که اغلب گرم و خشک و کم آب بوده است، نهفقط به شکل مکانیکی و یا فرمایشی بلکه بنا بر اعتقادات و باورهای عمیق فردی و اجتماعی موردحمایت و حفاظت بوده است. فضای سبز و باغ در کشور ما از دیرباز ن مادی از قداست آسمانی بهشت بوده است و بعد از اسلام نیز این معنا باظرافت تمام به دین تازه پیوند میخورد. با بررسی زبانشناسی و مفاهیم مرتبط با آن میتوان پی برد که در زبان فارسی 35 اسم و صفت برای اشاره به مفهوم فضای سبز و باغ داریم و در کنار این لغات بیش از 50 لغت نیز از زبان عربی وارد فارسی شده و مورد استفاده قرارگرفته است. لغاتی چون باغ، پالیز، پردیس، بوستان، گلشن، گلزار، بست، راغ، موستان، نارنجستان، روضه و ... .
گوناگونی و تنوع لغات مرتبط در یکزبان، نشان از اهمیت موضوع و پایداری آن در طول تاریخ میباشد - براتی . - 1383 باغ و باغسازی در ایران قدمتی به بلندای تاریخ دارد فعالیتهای حفاریها و باستانشناسی صورت گرفته در پاسارگاد این واقعیت محرز گردیده است. کوروش کبیر اولین کسی بوده که درختکاری منظم را دستور داد. به دست خود، زیباترین درخت ر ا مدالهایی جواهرنشان بخشید، جایزه کشاورزی داد و جشن درختکاری معمول داشت . لذا گیاه نهتنها بهصورت باغهایی با انواع گلها و درختان روح فزا بنای کاخ را مانند نگینی در خود میگیرد بلکه اشکال خیالی آن به درون نفوذ میکند و بر درودیوار کاخ نقش میبندد - اهری، - 1380
اهمیّت به درخت نزد اسلام
درخت در تمامی دینها ازجمله اسلام از جایگاه خاصی برخوردار است. در قرآن کریم بسیار از گونههای درختی و گیاهان مقدس سخن رفته و در برخی از آیات خداوند به آنها قسم یاد میکند. - والتین و الزیتون - قسم به انجیر و درخت زیتون - سوره تین آیه - 1 و یا برخی از آنها با ذکر نام بهعنوان نعمات الهی مورد تأیید قرارگرفتهاند - تقی زاده، . - 1384 یکی از زیباترین تصاویر توصیفشده در قرآن، تصویر باغهای بهشت با تمام جزئیات آنهاست. خداوند بلندمرتبه به همان دقت و مهارت که جزئیات طبیعت را در پیش دیدگان ما به نمایش گذارده است، در قرآن کریم نیز به توصیف باغهای بهشت پرداخته است. نیکان از جامهایی مینوشند که آمیخته به کافور است؛
چشمهای که بندگان خدا از آن مینوشند و آن را به هر جای که خواهند روان میسازند. به پاداش صبری که کردهاند. پاداششان را بهشت و حریر داد. در آنجا به تختهایی تکیه زدهاند: نه هیچ آفتابی میبینند و نه سرمایی سایههای درختانش بر سرشان افتاده و میوههایش به فرمانشان باشد کاسههای سیمین و کوزههای شراب میانشان به گردش درمیآید. کوزههایی از سیم که آنها را بهاندازه پرکردهاند. در آنجا جامی بنوشانند که آمیخته با زنجبیل باشد، از چشمهای جوشان که آن را سلسبیل میگویند. همواره پسرانی به گردشان میچرخند که چون آنها را ببینی پنداری مروارید پراکندهاند. چون بنگری، هرچه بنگری نعمت فراوان است؛ و فرمانروایی بزرگ این باغها سایهای مطبوع دارند و در آنها همه از گزند آفتاب سوزان روز و سرمای شبهای بیابان که ساکنان عربستان بهخوبی با آنها آشنایند،
