مقاله زباله های فضایی و حقوق بین الملل فضا؛ کاستی ها و راهکارها

بخشی از مقاله

زباله هاي فضايي و حقوق بين الملل فضا؛ کاستي ها و راهکارها

چکيده :
زباله هاي فضايي تهديدي براي امنيت فعاليت هاي فضايي به شمار ميروند. قوانين فعلـي حـاکم بر اکتشافات بشر در فضاي ماوراي جو در تبيين راهکارهايي براي جلوگيري از افزايش ميـزان زباله هاي فضايي کارآيي چنداني نداشته و نيازمند انعطاف پذيري و اعمال تغييراتي هستند کـه با توجه به فرآيند رو به رشد فعاليت هاي فضايي در شرايط فعلي مانع از افـزايش زبالـه هـاي فضايي گردند. از سوي ديگر مفاهيمي ويژه مثل "شـيي فـضايي" و زبالـه فـضايي" نيازمنـد تعريفي دقيق تر در منابع حقوقي حقوق بين الملل فضا بوده ، لازم است ابهام زدايي گردند.
واژگان کليدي:
زباله فضايي، شيي فضايي، کوپوس ، مسئوليت ، حقوق بين الملل فضا

مقدمه
تهديدي که امروزه فعاليت هاي فضايي را تحت تأثير قـرار داده اسـت ناشـي از گذشـته اي است که در آن تصور ميشد فضا امکانات نامحدودي براي فعاليت هاي بشري دارد. اين تفکـر تا دهه هفتاد ادامه داشت و در آن زمان بودکه دانشمندان متوجه شدند اجسام فرستاده شده بـه فضا تا مدت ها در آن باقي مانده ، با يکديگر برخورد نموده و اشياء جديدتري پديد مـيآورنـد.
اين فرايند که به اثر پي در پي (Cascade-effect) شهرت دارد امروزه يکي از عمده تـرين عوامـل آلاينده فضاي ماوراي جو محسوب ميشود. فرايند اثر پي در پي پس از شروع به جايي خواهد رسيدکه بالاخره به دليل رشد بيش از حد ميزان زباله هاي فضايي مانع از فعاليت بـشر در فـضا ميگردد (٣-١.a(p.p),٢٠١١, Lehnert). پيشينه ايجاد زباله هاي فضايي از سـاخته هـاي بـشر در فـضا، بـه نخـستين گـام هـاي او در فعاليت هاي فضايي به دنبال پرتاب فضاپيماي اسپوتنيک يک (١-Sputnik) در چهارم اکتبر ١٩٥٧ از سوي اتحاد جماهير شوروي سابق به فضا باز ميگردد. زباله هاييکه از آن تاريخ به بعـد در فضا رها ميشود ناشي از اجسام به جا مانـده از فعاليـت هـاي فـضايي، محمولـه هـاي فـضايي استفاده شده و برخي اجسامي است که ناخواسته در مأموريت ها در فضا رها مي شـوند. برخـي ديگر نيز به دليل برخورد ادوات فضايي با يکديگر پديد ميآيند (٧-٥.a( p.p),٢٠٠٦ , Klinkard).
با آغاز رقابت کشورها در استفاده از منـابع موجـود در فـضاي مـاوراي جـو لـزوم وجـود ساختار حاکم بر نحوه اين فعاليت ها احساس گرديد و دولت هاي پيشتاز در ايـن عرصـه بـراي استفاده قانونمند از فضا نخستين گام ها را برداشتند.
اما فعاليت اساسي ملل متحد در تدوين قوانين مربوط به استفاده از فـضاي مـاوراي جـو از سال ١٩٦٣ آغاز ميگردد و با امضاي معاهدات و موافقتنامه هايي، کاوش و بهره بـرداري از ايـن منابع قانونمند ميشود (بردبار، ١٣٨٨، ص ٦١).
همانطور که پيشتر عنوان شد مسأله زباله هاي فضايي تا سال ها پس از دستيابي به لايـه هـاي فوقاني جو مورد توجه قرار نگرفت و از اين روي معاهدات و توافقنامـه هـايي کـه تـا پـيش از آگاهي جوامع از آلايندگي فعاليت هاي فضايي تصويب گرديده است هـيچ کـدام بـه صـراحت تعريفي دقيق از زباله هاي فضايي نداشته ، راهکار روشني نيز براي اين چالش پيش بينـي نکـرده است .
"زباله هاي فضايي " (Space Debris) و يا "زبالـه هـاي مـداري " (Orbital Debris) در ادبيـات امروز فعاليت هاي فضايي بشر بسيار بکار رفته است ولي از آنجاکه قوانين فعلي حاکم بر ايـن عرصه ، قوانين کلي حاکم بر فعاليت هاي فضايي در قالب چند معاهده عمـده اسـت ، نمـيتـوان برداشت روشن و تعيين کننده اي در خور اهميت اين موضوع ، از آنها بدست آورد. با اين حـال

ميتوان با گسترش مفاهيم به کار رفته در اين معاهدات ، حوزه تأثير اين قوانين را بـه دو دسـته تقسيم بندي نمود:
- نخست قوانينيکه در جهت جلوگيري از ايجاد زباله هـاي فـضايي جديـد وضع شده اند.
- دوم قوانينيکه بر پيامدهاي ايجاد و پيـدايش زبالـه هـاي فـضايي نظـارت دارند.
در حقوق بين الملل فضا از آن جهت که راهکارهاي علمي و فني دقيـق و مشخـصي بـراي جلوگيري از ايجاد زباله هاي فضايي وجود ندارد بيشتر قوانين دسته دوم اهميت يافته کـه خـود در برگيرنده قوانين بازدارنده و قوانين مسئوليت آور است (١٥.p,a().٢٠٠٦,Taylor).
هدف از اين نوشتار روشن ساختن وضعيت بحراني زباله هاي فضايي و کاستي هاي قـوانين فعلي در حل اين بحران است و از اين روي در بخش هاي پيش رو نخست تعاريف کوتاهي از مفاهيم فني به کار رفته در اين تحقيـق ارائـه خواهـد شـد و پـس از آن بـا مـروري گـذرا بـر معاهدات و توافقنامه هاي حاکم بر اين عرصـه از فعاليـت هـاي فـضايي، نقـاط ضـعف آنهـا را خواهيم شمرد. در پايان نيز با نتيجه گيري از مطالـب عنـوان شـده راهکارهـايي بـراي برطـرف ساختن اين معايب ارائه خواهيم کرد. بايد دانست از آنجا که هدف اين نوشتار صرفاً بيان نقـل قول معاهدات و موافقتنامه هاي بين المللي از مراجع موجود نبوده است ؛ به بيان گزيده اي کوتـاه از اين معاهدات بسنده شده ، با استناد به آن بر هدف تحقيق تصريح شده است .
بخش نخست : تعاريف
١-١) زباله هاي فضايي
با شروع عصر فضا در دهه ١٩٥٠، حقوقدانان بين المللي و سياستمداران به بررسي جوانـب حقوقي فعاليت هاي بشر در فضا پرداخته قوانين اصلي و پايه اي را در اين عرصه بنيـان نهادنـد؛ اما مسائل زيست محيطي ناشي از فعاليت هاي بشر در فضا تـا سـاليان متمـادي از ديـد فعـالان عرصه حقوق بين الملل فضا پنهـان مانـد. از ايـن رو، تعـابيري همچـون زبالـه هـاي مـداري و زبالـه هـاي فـضايي سـال هـا در ادبيـات حقـوقي حقـوق بـين الملـل فـضا جايگـاهي نداشـت .(JasenTuliyana,1998,(a),p.p.139-140)
امروز نيز تعريف جهاني پذيرفته شده اي از زباله هاي فـضايي در دسـت نيـست ولـي تمـام تعاريف موجود در يک نکته و آن آلاينده بودن اين زباله ها مشترکند. زباله هاي فضايي در تمـام تعاريف ارائه شده باعث از کار افتادن سفينه ها و ماهواره هاي موجود در اطراف زمين مي شـوند بنابراين هر جسميکه اطراف کره زمين به گردش درآمده باشد خود بـه خـود تهديـدي بـراي

ديگر اجسام موجود به شمار ميآيد. اما از اين تعريف اجسام فضايي در حـال مأموريـت و يـا اجسام طبيعي مانند اجرام سماوي را بايد جدا دانست (١٩-١٥.p.p ,b() ,٢٠٠٦ ,Taylor).
به طور عام زباله فضايي هر آن چيزي است که محيط فضاي مـاوراي جـو را آلـوده کـرده باعث اخلال در عملکرد يا تخريب ماهواره هاي موجود در مدارهاي اطـراف زمـين مـي گـردد.
چنانچه اجسام طبيعي يا اشياء ساخته دست بشر که مأموريت خود را به درستي انجام مي دهنـد از اين تعريف جدا کنيم ، ميتوان زباله هاي فضايي را هر شي ساخته دست بشر دانست که دور زمين گردش ميکند و بي هيچ دليل و استثناي منطقي نمي تواند مأموريت تعريـف شـده را بـه انجام برساند (٢٧-٢٢.p.p ,c() ,٢٠٠٦ ,Taylor).
١-١-١) خاستگاه و انواع زباله هاي فضايي
تا پايان سال ١٩٩٠ ساخته هاي دست بشر در فضا به حدود ٢ ميليون کيلوگرم رسيد و بيش از دو سوم آن در حال حاضر در مدارهاي با ارتفاع کمتر از ٥٠٠٠ کيلومتر قرار گرفته اند. بخش عمده اي از زباله هاي فضايي را اجزاي خرد شـده ادوات فـضايي ناشـي از برخـورد در فـضاي ماوراي جو، قطعات جدا شده از مراحل مختلف پرتاب و رها سازي ادوات فضايي در فـضا و باقيمانده قطعات تأمين کننده نيروي رانش مانند راکت ها و بخش هـاي بـار تـشکيل مـي دهنـد .(Simpson, 2010, (a), p.p.132-140)
برخورد اين قطعات با يکديگر و با ديگر ادوات فضايي موجود باعـث پيـدايش زبالـه هـاي جديدتر به نام زباله هاي نـسل دوم (second generation debris) از زبالـه هـاي پيـشين مـي گـردد.
زباله هاي نسل دوم به دليل کوچکي از جانب ساختارهاي ردياب قابل شناسايي نبـوده ، سـرعت بالايي دارند (٨٦-٨٠ ,(a) ,٢٠٠٨ ,Williams). بايد دانست عمده ترين خاستگاه زبالـه هـاي فـضايي ، محموله هاي غير فعال ، زباله هاي عملياتي، زباله هاي ناشي از خرد شدن ادوات فـضايي و ذرات خرد هستند.
محموله هاي غير فعال اساساً ماهواره هاي غير فعالي هستند که دچار نقض فني شده و يا بـه دليل اتمام سوخت قادر به ادامه مأموريت نيستند. زباله عملياتي هر نـوع شـي اي اسـت کـه بـه همراه محموله اصلي در يک پرتاب عادي به فضا پرتاب شده ، حين اجـراي مراحـل پرتـاب از بدنه اصلي محموله جدا گشته در فضا باقي ميماند. زباله هاي ناشي از خرد شدن ادوات فضايي آن دسته از زباله هايي هستندکه در اثر انفجار محموله فضايي يا برخورد محموله ها با يکـديگر و يا با اجسام سماوي پديد ميآيند. ذرات خـرد نيـز زبالـه هـاي حاصـل از سـوخت نـاقص و گازهاي به کار رفته در نيروي پيش رانش ماهواره برها است که حين مراحل پرتاب در فضا باقي ميماند. انفجار شديد محموله هاي فضايي نيز منجر به توليد ذرات خرد مي شود ( ,٢٠٠٦ ,Taylor
.((d), p.p. 8-12

٢-١-١) ساختارهاي پايش و شناسايي زباله هاي فضايي
نخستين اقدامات براي شناسايي و پيش بيني راهکارهايي در جهت کاهش ميزان زبالـه هـاي فضايي در دهه ١٩٦٠ و از سـوي سـازمان ملـي هوانـوردي و فـضايي ايـالات متحـده آمريکـا (ناسا)((NASA)United States National Aeronautics and Space Administration ) صورت يافـت و نتايج اوليه اين اقدامات در مجامع بين المللي و به طور عمده در اجلاس هاي ايمنـي و نجـات فدراسيون فضانوردي بين المللي ((IAF)International Astronautical Federation ) به ثمر نشست .
پس از آن در فوريه ١٩٨٣ با حضور کشورهاي اروپايي فعال در عرصه فـضا، نخـستين کارگـاه بازگشت مجدد زباله هاي فضايي به جو زمين برگزار گرديد.
در نهايت دو سال بعد نيز کميته صلح جويانه استفاده از فضاي مـاوراي جـو سـازمان ملـل متحد (کوپوس ) ١ نخستين اجماع بين المللي درباره مسأله زبالـه هـاي فـضايي را برگـزار نمـود
(٣١٤-٣١١ .p.p ,b() ,٢٠٠٦ ,Klinkrad)؛ از بعد فني و علمي نيز راهکارهايي براي پالايش و کنتـرل ميزان زباله هاي فضايي پديد آمده و کشورهاي صاحب فناوري فضايي هر يک به نـوعي سـعي بر کنترل زباله هاي فضايي دارند.
بايد دانست که سهم بزرگي از آلودگي فضاي ماوراي جو ناشي از فعاليـت هـاي بـي رويـه همين کشورها در فضا است به طوري که به طور تقريبي چين بـه ميـزان ٤٣% ، آمريکـا ٢٧% و روسيه ٢٥% از آلودگي فضاي ماوراي جو را سبب شده اند (٤.p ,b(),٢٠١١ ,Lehnert).
برخي از اين کـشورها نيـز سـاختارهاي فنـي ويـژه اي بـراي جلـوگيري از افـزايش ميـزان زباله هاي فضايي در اختيار دارند به طور نمونه وزارت دفاع آمريکا از ساختاري بـه نـام شـبکه پـايش فـضايي ((SSN)Space Surveillance Network ) بهـره مـي جويـد کـه توانـايي شناسـايي زباله هايي با ابعاد ١٠ سانتي متر در مدار کـم ارتفـاع وکمـي بزرگتـر را در مـدار ثابـت زمـين داراست . اين سيستم تاکنون حدود ٢١٠٠٠ قطعه شي فضايي را شناسايي کرده است که کمتر از پنج درصد آن را ماهواره هاي عملياتي شکل مي دهد. رشد ميزان زباله هـاي فـضايي ، کميـسيون ارتباطـات فـدرال آمريکـا ((FCC)Federal Communication Commission ) را مجبـور سـاخت ماهواره هاي عملياتي خود را در سال هاي آخر چرخه عمر بـه فاصـله ٢٠٠ تـا ٣٠٠ کيلـومتري مدار ثابت زمين (مدار گورستان ) (Graveyard Orbit) منتقل کند ( .p.p ,a() ,٢٠١٠ ,Space Security.(40-43
علاوه بر شبکه پايش فضايي؛ ناسا، وزارت دفاع ، کميسيون ارتباطـات فـدرال ، کميتـه ميـان مؤسسه اي همکاري درباره زباله هاي فضايي و برخي نهادهاي ديگر دولتي در آمريکا مـسئوليت پيگيري کاهش ميزان زباله هاي فضايي را بر عهده دارند.
در روسيه ، آژانس فضايي روسيه ، در انگليس ، سازمان بين المللي استاندارد و در کـشورهاي عضو اتحاديه اروپا، آژانـس فـضايي اروپـا ((ESA)European Space Agency ) نـاظر بـر کنتـرل زباله هاي فضايي هستند (٧٤-٧٠ .p.p ,e() ,٢٠٠٦ ,Taylor).
آژانس فضايي اروپا، رادارها و تلسکوپ هاي ويژه اي براي پالايش و رصد زباله هاي فضايي به کار گرفته است . اين نهاد داراي ساختار ويژه اي است که مي تواند اطلاعات بدسـت آمـده از شبکه پايش فضايي آمريکا را دريافت ، تحليل و بررسي نموده و احتمال برخورد زباله هـا را بـا ادوات فضايي برآورد نمايد (١٢-٥ .p.p ,f() ,٢٠٠٦ ,Taylor).
آژانس فضايي اروپا از سال ١٩٩٨ در زمينه کاهش ميزان زباله هاي فضايي اقداماتي بـه کـار بسته و در سال هاي ٢٠٠٢ و ٢٠٠٣ راهنماي کاهش زباله هاي فـضايي ( Handbook for Limiting Orbital Debris) را تدوين نموده است (٤٣ .p.p ,b() ,٢٠١٠ ,Space Security).
در عرصه بين المللي سازمان ملل متحد نيز پايگاهي براي ثبت اشـياي فـضايي دايـر نمـوده است که در آن اطلاعات اجـسام فـضايي بـه طـور داوطلبانـه درج مـيگـردد. نخـستين اقـدام بين المللي در جهت پاکسازي زباله هاي فضايي از طريق نهاد کوپوس و بر مبنـاي رويـه پايـايي دراز مدت فعاليت هـاي فـضايي (Long Term Stability of Outer Space Activity) صـورت يافتـه است . در اين رابطه کنفرانس بين المللـي پاکـسازي زبالـه هـاي فـضايي، مقدمـه اي بـر تأسـيس صندوق پاکسازي و بازيافت زبالـه هـاي فـضايي Recycling Fund &Orbital Debris Removal ) ((ODRRF) بود؛ تأسيس اين نهاد باعث شد بخش خصوصي نيز بتوانـد بـه جمـع سـاختارهاي شناسايي و پاکسازي زباله هاي فضايي بپيوندد و در تدوين راهکارهاي حقوقي بـراي ايـن امـر اثرگذار باشد (٥.p ,c() ,٢٠١١ ,Lehnert).
علاوه بر اين زير کميته علمي و فني کوپوس ، در سال ٢٠٠٧ راهکارهـايي در جهـت ثبـت داوطلبانه اطلاعات اشياي فضايي تدوين نمود کـه ايـن راهکارهـا در مجمـع عمـومي سـاليانه سازمان ملل در همان سال به تصويب اعضا رسيد (٤٥.p ,c() ,٢٠١٠ ,Space Security).
از حيث فني استفاده از ليزر به عنوان راهکاري براي مقابله بـا افـزايش زبالـه هـاي فـضايي مطرح بوده است . در اين شيوه با استفاده از پرتوهاي تقويت شده و پرتاب ليزر از ايستگاه هـاي زميني ميتوان شتاب کافي به ذرات زباله وارد ساخته باعث ورود آنها به جـو زمـين شـد. ايـن شيوه براي اولين بار در سال ١٩٩٤ از سوي ناسـا مطـرح گرديـد و بـه عنـوان راحـت تـرين وسريع ترين شيوه شناخته شده است . با اين حال استفاده از اين روش داراي معايبي است کـه از حوصله اين بحث خارج بوده تنها به عنوان راهکار از آن ياد شده است ( .p.p ,٢٠٠٠ ,Campbell .(4-6
٢-١) مدارها
مسير حرکت ماهواره ها در اطراف زمين با توجه به سرعت و شرايط پرتاب مـاهواره مـدار نام دارد. نوع مأموريت ماهواره مهمترين عامل تعيين کننده مداري است که ماهواره بايـد در آن قرار گيرد اما وزن ، محدوديت سوخت و مسايل فني ويژه هر مدار نيز در تعيين مدار يک شـي فضايي نقش دارد.
١-٢-١) انواع مدارها
در يک دسته بندي، مدارها بر اساس ارتفاع شيي فضايي واقع شـده در آن تـا سـطح زمـين تقسيم بندي ميشوند و بر اين اساس چنانچه ماهواره اي از سطح زمين فاصله اي بـين صـد تـا هزار کيلومتر داشته باشد مدار آن مـاهواره را کـم ارتفـاع (Low Earth Orbit: LEO) و چنانچـه اين فاصله بين هزار تا بيست هزار کيلومتر باشد آن را مدار بـا ارتفـاع متوسـط ( Medium Earth Orbit: MEO) و اگر ارتفاع ماهواره بيش از بيست هزار کيلومتر از سطح زمين باشد آن را مـدار با ارتفاع زياد (High Earth Orbit: HEO) مينامند (محمديان ، ١٣٧٢، ص ٩).
مفيدترين مدارها همواره آلوده ترين و شلوغ ترين مدارها هستند و از اين حيث مـدار ثابـت زمين (GEO:Geostationary Orbit ) (که جزء مدارهاي با ارتفاع زياد به شـمار مـي رود) و مـدار کم ارتفاع از آلوده ترين مدارها هستند. علت شلوغي مدار ثابت زمين نيز ويژگي منحصر به فرد آن در پوشش اطلاعات ارسال شده به ايـستگاه هـاي زمينـي و يکـسان بـودن سـرعت گـردش ماهواره هاي واقع شده بر روي آن با سرعت گردش زمين به دور خود است .
مدار کم ارتفاع بيشتر براي مقاصـد تحقيقـات علمـي، بررسـي منـابع زيرزمينـي و مقاصـد ارتباطي به کار ميآيد. از جمله کاربردهاي ارتباطي اين مدار، مکان يابي وسايل نقليه بر سـطح زمين مانند کشتيها و خودروها و يا در هوا مانند هواپيماها است . خدمات پست الکترونيکي با ماهوارهاييکه در اين مدار واقع مـيشـوند امکـان پـذير مـيگـردد (٧٢-٤٣.p.p ,١٩٩٣ ,Pattan).
زباله هاي فضايي موجود در اين مدار براي ساکنين زمين يک تهديد به شمار مـي رونـد. برخـي زباله هاي موجود در مدار کم ارتفاع که به مرور از مدار خود خارج مـي شـوند؛ در نهايـت وارد جو زمين شده به سطح زمين سقوط ميکنند. اين پديده گرچه بسيار بـه نـدرت رخ مـي دهـد؛ براي زباله هايي با ابعاد بزرگتر مانند تکه هاي بزرگي از آزمايـشگاه فـضايي کـه در ژولاي سـال
١٩٧٩ در جنوب استراليا سقوط کرد و يا تکه هايي از راکت ماهواره بـر مـاهواره دلتـا ٢ کـه درآوريل سال ٢٠٠٠ در کيپ تاون به زمين برخورد نمود؛ همواره خطر برخورد با ساکنان نـواحي مختلف زمين را در پي دارد (p٦٢,a(),٢٠٠٥,Hitchens).
سواي خطراتي که زباله هاي فضايي براي ساکنين زمين ممکن است پديد بياورند، در خـود لايه هاي فوقاني جو نيز اين اجسام يک تهديد به شمار ميآيند. در مدار کم ارتفاع زباله هايي بـا بزرگي يک تا ده سانتي مترکه با سرعتي حدود ٨ کيلومتر در ثانيه حرکت