بخشی از مقاله
چکیده :
اگر اداوار امامت را به چهار دوره تقسیم کنیم، دوره امام هادی علیه السلام به خاطر ویژگی های خاص سیاسی و علمی و فرهنگی متمایز از دوره ائمه دیگر ودوره چهارم است ؛ دراین دوره عباسیان به علل مختلفی از نظر اقتدار سیاسی با چالش ها ی اجتماعی وفرهنگی وسیاسی روبرو هستند ؛ حفظ مشروعیت مهمترین چالش برای عباسیان به شمار می آمده است ؛ چنانکه از ابتدا با طرح شعار » الرضا من آل محمد« در فکر ساختن مبنای مشروعیت حکومت خود بودند ؛ آنان برای غلبه بر این چالشها و استمرار حاکمیت خود توجه وتکیه بر قدرت نظامی گری و نظامیان نمودند ؛ اگر چه این مولفه نیز چالش دیگری برای دستگاه خلافت درپی داشت ؛ چالش درونی وبیرونی که برای مهار آنها راه بردهایی درپیش گرفتند؛ مهمترین چالش بیرونی خلافت عباسیان شورشهای اجتماعی گسترده بود از سوی اقوام وگرایشهای مختلف بود؛ آنان در مقابل گرایشهایی که احساس می کردند در خلافت رقیب شان می باشد ، راه بردهای مختلف داشتند.
آنان همراه با احرای راه بردها همواره در اندیشه حفظ مشروعیت خود نیز بودند که این موضوع نیز در چالش شدید بود. علویان مهمترین رقیب عباسیان بودند که در سراسر قلمرو خلافت طرفدارانی داشتند ؛ سرکوب نظامی وقلع وقمع وکشتار راه بردی بود که عباسیان همچون امویان وخشن تر از آنان در باره علویان وبنی حسن بکار بستند ؛ تحت نظر بودن امام هادی - ع - وزندگی اجباری در کنار دستگاه خلافت را نیز می توان از جمله راه برد و ابزارهایی برشمرد که خلافت عباسی برای استمرار مشروعیت خود به این راه برد روی آورده بود.
ازاینرو همواره وهر روز امام مجبور بود در مجالس خلیفه حضوریافته ویا همراه خلیفه باشد واقامت گاه امام نیز تحت نظر شدید نظامیان قرار گیرد و رفت آمدها نیز کنترل شود ؛ معاصر امام هادی - ع - چند تن از خلفای عباسی حکومت کرده وبه جهت چالش های درونی سرنگون شدند ؛ در دل این چالش واختلاف درونی تسلط نظامیان برامور نیز وضع سیاسی واقتدار وهیمنه عباسیان را مخدوش می نمود تا جایی که خلیفه توسط وبه قدرت وسلطه نظامیان انتخاب می گردید؛ دراین شرایط اختناق وسلطه نظامی گری امام در حصر این نظامیان ودر پادگان نظامی زندگی بسیار سختی داشت.
هر چه حکومت عباسیان از دوران استقرار و ثبات آن فاصله می گرفت ، از نظر سیاسی اقتدار آنها کاهش می یافت، این تنزل قدرت و حاکمیت، از علل مختلف ناشی می شد که از جمله آنها نارضایتی اجتماعی و گسترش قیام های علویان و مفاسد هیات حاکمه و شیوع فساد در اجتماع از سوی درباریان بود، نفوذ عناصر ناشایسته در هرم قدرت و حاکمیت از جمله عوامل کاهش اقتدار سیاسی سلاطین بود.
عباسیان در آغاز کار خود برای سرکوب امویان و به دست آوردن مشروعیت اجتماعی شعار »الرضا من آل محمد« را اساس دعوت ومبنای مشروعیت قرار دادند؛ اما پس از قدرت گیری از این شعار با کشتار علویان فاصله گرفتند، عنصر ایرانی در اقتدار سیاسی عباسیان نقش مهمی ایفا کرد ؛ چنان که از نظر فرهنگی و علمی ایران نقش اساسی در انتقال علوم ایرانی و هندی و یونانی به جهان اسلام داشتند؛دشمنی برخی از سلاطین عباسی به ویژه متوکل با خاندان امامت و علویان تا حدّی بود که امنیت مالی و جانی آنان در مخاطره بود.
از این روی امام هادی علیه السلام با توجه به این اختناق و فقدان امنیت برای صیانت از جان و مال پیروان اهل بیت علیهم السلام فعالیت های کاملاً سری و پنهانی داشت؛امام هادی علیه السلام قبل از اینکه توسط مأموران حاکم عباسی به سامرا احضار شود در مدینه سکونت داشت که مرکز علمی و فقهی بزرگ جهان اسلام محسوب می شد، فعالیت های علمی مناسب با جو علمی مدینه برقرار بود، امام مدت ده سال آخر دوره امامت را در سامرا سکونت اجباری وقت نظر داشت.
زمانه امام هادی - ع - و مهمترین چالش - مشروعیت - خلافت عباسیان: امام علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسن بن علی الهادی دهمین حجت الهی و جانشین پیامبر - ص - خلیفهی خداوند بر زمین متولد سال 212، آغاز نیمه اول قرن سوم نام مادر بزرگوارش سمانه و سوسن، شهادت حضرت هادی در سال 254 ق در آغازین سالهای نیمهی دوم قرن سوم بوده است. این امام همام نیز هم چون دیگر ائمه - ع - در دورهای میزیست که کمترین فرصت برای ارائهی شئون اجتماعی و سیاسی و علمی امامت به آن حضرت داده شد.
اما به هر صورت از فرصت ودوران امامت برای انجام وظایف خود بهره مند گردید. امام هادی علیه السلام جایگاه کاملا مقبول در میان شیعه داشت، از آن رو که امامت امام جواد در سنین کم برای شیعه مقبول افتاد، - مفید، 1413، ج2، ص - 300 بدین روال سن کم آن حضرت در هنگام امامت چندان مشکل ساز نبود، آن حضرت در سن 8 سالگی به امامت رسید و مدت امامتش 33 سال بود در طول این مدت معاصر بود با حاکمان ذیل:
-1 محمد - المعتصم - برادر مامون . - 227 - 217 - -2 هارون - الواثق - - 232 - 227 - پسر معتصم.
-3 جعفر المتوکل برادر واثق . - 248 - 232 -
-4 محمد - منتصر - مدت حکومت او حدود شش ماه بود.
-5 احمد - مستعین - پسر عموی منتصر . - 252 - 248 -
-6 محمد - معتز - پسر متوکل . - 255 - 252 - - مسعودی، ب: 305. - 314
مشروعیت برای قدرت وحکومت از جمله مسائل مهم وچالش یرانگیز تاریخ حکومتهای جهان بوده است، رویکرد تمام قدرتها در مشروعیتیابی برای حکومت خود غالباً به مفاهیم ماوراء الطبیعی مرتبط بوده است. اگر چه حکومتی که به قدرت شمشیر حاصل شود، در دورهی استقرار نیاز به پشتوانه و مسمتسک شرعی دارد؛ پیامبر اسلام - ص - به وحی متصل و این اساس مشروعیت دراسلام است ، حاکمان اسلامی پس از پیامبر - ص - مشروعیت حکومت خود را به پیامبر - ص - و با انتساب به او برای حکومت مشروعیت سازی نموده اند ، بنی عباس نیز، برای توجیه مشروعیت حکومت خود به این ریسمان چنگ زدند، اما آنها ابتدا برای ایجاد بسیج اجتماعی علیه امویان و مبدل کردن آن به انقلاب، علاوه بر اینکه از روش حرکت فرهنگی بهره بردند، و زمینهی انقلاب اجتماعی را بر علیه امویان به وجود آورده و مشروعیت حکومت آنها را به شیوههای مختلف از بین بردند.
آنها، تئوری دشمنی امویان با اهل بیت - ع - را پیریزی و مبانی مشروعیت آنها را از درون به بحران تبدیل کردند، و پشتوانهی حکومت اموی را که بدنهی آن با جامعه پیوند داشت و برای آن جایگاه و پایگاه اجتماعی و مشروعیت را شکل میداد، گسستند، و خود را حامیان خاندان نبوت معرفی نمودند، تا بدین وسیله، برای مشروعیت حکومت خود مبانی قابل قبول بیابند، بر این اساس بود که آنها گفتند ابو هاشم، فرزند محمد حنفیه برادر حسن - ع - و حسین - ع - که دو امام شیعه و نوادهی پیامبرند، امامت را که از پدرش به او رسیده بود در حمیمه، به محمد بن علی بن عبداالله بن عباس تفویض کرده، این مشروعیت سازی در حالی صورت میگیرد، که شیعه امامی به این مشروعیت معتقد نیست.
- مسعودی، اساس و بنیان مشروعیت بنی عباس به این مسئله تمام نشد بلکه آنها، مسئله انتقام شهدای کربلا و »الرضا من آل محمد« را نیز برای جلب علویان و همراه نمودن قیامگران و سادات حسنی و علویان بر علیه امویان مطرح تا از این رهگذر نیز مشروعیت حکومت و بنیان سروری خود را استوار کنند گرایش و نمایش ظاهری آنها به دعوت به خرسندی اهل بیت پیامبر - ص - در کوفه و خراسان - ایران - که از دیرباز به خاندان پیامبر - ص - در میان ایرانیان و اقوام دیگر نیز با گزارشهای رسیده از سوی موالیان در مدینه و کوفه دربارهی خاندان پیامبر - ص - و امام علی - ع - مردم را شیفتهی خاندان نبوت کرده بود از طرفی دشمنی بنی امیه با خاندان پیامبر - ص - و کشتار فجیع کربلا قیام مختار و توابین قیام زید، قیام یحیی بن زید و قیامهای دیگر همه در گوشها طنین انداز بود - یعقوبی، تاریخ، 1374، ج1، ص199، 201، 267، - 306 و جایگاه اجتماعی امویان را تضعیف کرده بود.
ابوالعباس پس از دیدن سر بریدهی مروان حمار آخرین خلیفهی اموی گفت: خدا را سپاس میگویم بر این انتقام که از تو گرفتم و به انتقام حسین دو هزار از خاندان امیه را کشتم - مسعودی، 1370، ج2، ص - 261 وقتی اسرای آل مروان و بنی امیه را پیش صالح بن علی فرستادند وقتی دختر مروان حمار از او طلب عفو و بخشش کرد، او در جواب تمام شهدای بنی هاشم و اسرای کربلا و شهادت حسین بن علی را یادآوری کرد و کار خود را در اسارت آنها به انتقام خون آنها و اسارت اهل بیت حسین قلمداد کرد.
عباسیان در ابتدای دعوت خود برای استحام مشروعیت خود از امام جعفر بن محمد - ع - اذن خواستند تا دعوت به نام وی انجام پذیرد آن حضرت در پاسخ پیک ابو سلمه خلال سخنانی فرمود و نامه را سوزاند و به شعری از کمیت بن زید اسدی تمثل جست ...» ای که آتشی میافروزی و روشنایی آن برای دیگری است و ای هیزم چین که هیزم دیگران را فراهم میکنی...« - مسعودی، 1370، ج2، ص - 258 آنها به محض تسلط بر امور، تمام رقبا و داعیان بزرگ خود را از ابو مسلم تا ابو سلمه و... حتی پسر عموهای خودشان را نیز کشتند، در دورهی امام هادی علیه السلام، بحران مشروعیت به شدت برای عباسیان مسئله و مشکلساز شده بود.
علویان بطور عموم همیشه در مظان شورش و قیام علیه امویان و عباسیان قرار داشتند ؛ البته برخی از آنها قیامگر بودند؛ این موضع سرسخت، جلب توجه کرده، خصوصاً تیرهای از علویان که نه قیام کردند پس از واقعهی عاشورای 61 و نه بر علیه حکومتهای زمان خود اقدامی سیاسی انجام دادند، امام هادی همواره با وجود زندگی تحت نظر و در حبس، یا در مراقبت شدید جاسوسان و گماشتگان حکومتی، فعالیتهای فرهنگی گستردهای انجام دادند. و از طرف ماموران حکومتی، مردم از دیدار با آنها منع میشدند.
