بخشی از مقاله
مقدمه
ناهمواریهای جغرافیایی و شرایط اقلیمی در مکان یابی، استقرار، سیما و بافت سکونتگاه نقش تعیین کننده دارد. (سرتیپی پور: 34،.( 1388 زیرا محیط طبیعی مکان و مقر اصلی فعالیتهای انسان به ویژه ساکنان روستا به شمار میآید و همواره با فعالیتهای خود بر آن اثر گذار است، پس نیازمند یک مدیریت محیط طبیعی یا مدیریت زیست
محیطی و کالبدی مناسب است تا از اثرات زیان بار و ویرانگر بر روی محیط کاسته شود(فیروز نیا و همکاران: 1389، .(127 به همین منظور امروزه توجه به محیط زیست در تمامی بخشهای کشور بالاخص محیطهای روستایی اهمیت یافته است تا هر چه بهتر و بیشتر بتوان در عین بهره برداری مناسب از محیط، از آن حفاظت
نمود(عزمی و همکاران: 1389 ، .(101در واقع معیشت روستاییان، در پیوند عمیقی با محیط زیست قرار دارد. به علاوه، شکل گیری محیط مصنوع در روستاها، چه در واحدهای مسکونی و چه در بافت، به روشنی متأثر از محیط طبیعی آنهاست. این امر ، حساسیت غیر قابل انکار نقش محیط طبیعی روستاها، در طرحهای توسعه، همچون طرحهای هادی روستایی است(مظفر و همکاران: 1387، .(13 طرح هادی روستایی در صدد دستیابی به ایجاد زمینه توسعه و عمران روستاها، تا مین عادلانه امکانات، هدایت وضعیت فیزیکی روستا، تسهیلات بهبود مسکن و خدمات محیط زیستی و نظارت بر روند توسعه کالبدی روستا، ایجاد زمینه کاهش خطر سوانح طبیعی و ایجاد بستر لازم جهت فراهم شدن زمینه صدور سند مالکیت املاک واقع در بافت مسکونی روستا است( عزیز پور و همکاران: 1387، .(43 طرح هادی روستایی، با در
1
پیش گرفتن رویکردی مبتنی بر محوریت تحولات کالبدی در توسعهی روستاها، به اجرای پروژه های دهگانه ای پرداخت که همگی در پی دگرگون ساختن کالبد روستاها، و به تبع آن، توسعه روستایی بودند. گرچه تمامی این پروژهها، بر جنبه های کالبدی استوار شدهاند اما بی تردید این تغییر و دگرگونی در کالبد روستاها، دیگر ابعاد محیط روستایی را ، از جمله محیط طبیعی روستاها، تحت تاثیر قرار خواهد داد(مظفر و همکاران؛14،.(1387 به رغم آن که ویژگیهای محیط طبیعی یکی از عناصر پایه ای و شکل گیری و تداوم حیات سکونتگاه ها، به ویژه روستاهاست، در شرح خدمات طرحهای هادی روستایی اهمیت لازم به این گونه مطالعات داده نشده و مشاوران و کارشناسان تهیهی طرحها، اغلب به عنوان یک مسئله فرعی از آن عبور میکنند. از آنجا که محیط طبیعی، از اجرای پروژه های اجرایی دهگانه اثر میپذیردمتقابلاً؛، بر آن اثر گذار نیز هست. باید به هنگام تهیه طرح هادی، قبل از اجرای پروژه های ده گانه؛ مطالعات دقیق در زمینه اندازه های محیطی، تأثیر آنها در اجرای پروژه های دهگانه به عمل آید. این تحقیق به دنبال نقش و جایگاه اندازه های محیطی در تهیه طرح هادی است، اینکه چه میزان مشاورین و کارشناسان تهیه کننده طرحها نقش و جایگاه اندازه های محیطی را در پروژه های پیشنهادی خود مد نظر قرار میدهند. از این رو تحقیق حاضر در پی پاسخگویی به سوا لات زیر است:
سوا لات تحقیق:
-1 آیا ارتباطی بین مؤلفه های شناختی محیط طبیعی-اکولوژیک با بخش تهیه، برنامه ریزی و طراحی در فرایند انجام طرح وجود داشته است؟
-2 عدم توجه به مؤلفه های محیط طبیعی- اکولوژیکی در برنامه ریزی و طراحی کالبدی سکونتگاههای روستایی چه اثراتی را به دنبال داشته است؟
2
پیشینه تحقیق
نورالدین عظیمی و دیگران (1384) در پژوهشی به عنوان ارزیابی اثرات کالبدی طرح هادی روستایی در غرب گیلان به این نتیجه رسید که به اعتقاد اکثر مسئولین طرح هادی(88/3درصد)و به نظر بیشتر ساکنان(68/8درصد)، مهمترین تاثیر اجرای طرح هادی تسهیل در رفت آمد و عبور بوده است. فرهنگ مظفر و دیگران((1387 در مقاله ای به عنوان ارزیابی اثرات اجرای طرح هادی بر محیط زیست روستاهای ایران را مورد مطالعه قرار دادهاند. در این تحقیق سه حوزه مخاطرات طبیعی، مسائل زیست محیطی و ویژگیهای محیط طبیعی روستا مورد بررسی قرار گرفتهاند. علی اکبر عنابستانی (1388) در مقاله به عنوان ارزیابی اثرات اجرای طرح هادی روستایی، در روستاهای غرب خراسان رضوی به مطالعه پرداخته است. یافته های حاصل از این تحقیق نشان میدهد که اجرای طرح هادی روستایی باعث امیدواری روستاییان به سکونت در روستا شده، و از لحاظ خدمات رسانی موفق بوده و این در حالی است که به لحاظ زیست محیطی چندان موفق نبوده است. حمید رضا وارثی و دیگران((1388 در مقاله ای به عنوان ارزیابی طرحهای هادی روستایی در توسعه کالبدی پرداختهاند.که مورد مطالعه 20روستا در شهرستانهای فریدن، فریدون شهر، اصفهان، اردستان و شهر رضا بوده است. اما برای رفع برخی از مشکلات لازم است که در روش شناسی طرحهای هادی از کارکردگرایانه به صورت ساختاری -راهبردی و انعطاف پذیر تغییر یابند. در زمینه ارزیابی اجرای طرح هادی روستایی و تأثیر آن بر محیط روستایی تحقیقات فراوانی صورت گرفته که به اختصار آورده میشود. محسن سرتیپی پور و همکاران( (1379 در طرح تحقیقاتی، بنیاد مسکن با عنوان ارزیابی تهیه طرحهای هادی روستایی، تیمور آمار و همکاران((1388 در مقاله ای با عنوان ارزشیابی اثرات کالبدی اجرای طرحهای هادی روستایی با مطالعه موردی: شهرستان رشت- بخش تمام، خسرو تقی و دیگران((1388 در مقاله ای به عنوان ارزیابی ابعاد کالبدی،اجتماعی و اقتصادی طرح هادی از دیدگاه
روستاییان(مورد مطالعه شهرستان کمیجان) پرداختهاند. با مطالعه پیشینه تحقیق میتوان چنین برداشت کرد که، سابقه تحقیقات و مطالعاتی که در مورد طرح هادی صورت گرفته؛ بیشتر به ارزیابی اجرای طرح هادی و اثراتی که این طرح بر کالبد و محیط روستایی بر جا گذاشته است تمرکز یافته، در واقع بیشترین تاکید این مطالعات پس از اجرای طرح هادی است.و این در حالی است که در بخش تهیه طرح هادی مطالعات منسجم و دقیق، ویژه در بخش مؤلفه های محیطی تأثیر گذار صورت نگرفته است. و تا زمانی که
بخش شناخت و تهیه طرح هادی دچار کمبود و ضعف باشد، این کمبود و ضعف به نوبه خود در بخش اجرا نیز دیده خواهد شد.
مبانی نظری
به طور کلی رویکردها و راهبردهای توسعه روستایی از دهه 1950 تاکنون را میتوان در قالب 4 دسته رویکردهای اقتصادی، رویکردهای اجتماعی، رویکردهای کالبدی-فضایی و رویکردهای جامع یا جایگزین طبقه بندی نمود.
که متناسب با هر یک از این رویکردها، راهبردهای متعددی به کار رفته است. از جمله رویکردهای مهم در عرصه روستایی، رویکرد فیزیکی- کالبدی و همچنین رهیافت مکان مرکزی در برنامه ریزی فضایی – مکانی است. در این رهیافت برنامه ریزی مراکز روستایی برای تبدیل آنها به مکان زیست مطلوب و کانون تمرکز نوآوری و محل استقرار واحد های پشتیبانی و خدمات روستایی
صورت میپذیرد(مهندسین مشاور؛ DHV، .(12 که در برنامه های عمرانی و توسعه روستایی در ایران چه در قالب برنامه های پنج ساله و چه در چارچوب طرحهای توسعه روستایی در سطوح ملی، منطقه ای و محلی، از این رهیافت کم و بیش استفاده شده است.( رضوانی؛ 1385، 116،.(117 بر همین اساس در زمینه کالبد توسعه روستایی، نابسامانی وضع کالبد و کیفیت نامناسب مساکن روستایی، وضعیت معابر و مشکلات و مسائل روستاها به همراه الزامات دیگر، ضرورت و اهمیت اصلاح بافت روستاها و تدوین برنامه ریزی کالبدی سکونتگاه روستایی را تبیین
3
مینماید. ولی سابقه اقدامات بهسازی و اصلاح فیزیکی و کالبدی روستاها اندک است، در این خصوص برای اولین بار در سال 1362 طرحی با عنوان طرح اصلاحی – روانبخشی روستاها در یکی از روستاهای استان چهارمحال بختیاری افراد. که بازتاب فیزیکی این طرح در روستاهای منطقه باعث توجه مقامات رسمی شد . در همین راستا در برنامه اول و دوم توسعه کشور، طرح هادی و بهسازی روستایی گسترش یافت. در برنامه سوم در راستای اصلاح تشکیلات عمران روستایی کشور، تهیه و اجرای طرحهای بهسازی از
جهاد سازندگی منفک و به طور کامل به بنیاد مسکن انقلاب اسلامی واگذار شد(رضوانی؛1383، .(155 نظر به اینکه بنیاد مسکن انقلاب اسلامی یکی از نهادهای راهبردی فرایند برنامه ریزی و مدیریت کالبد در روستاها به شمار میآید و به توسعه روستایی از مسیر کالبد کمک میکند، توجه به این نهاد در مدیریت روستا از بعد کالبدی ضروری است. این نتیجه دست میدهد که رسالت بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در روستاها از راه ساماندهی و نظم بخشی به ساختار کالبدی روستا با هدف دستیابی به کامیابی، خوشبختی، سلامتی یا زندگی شرافتمندانه مردم ساکن در سکونتگاههای روستایی میباشد(فیروز نیا و همکاران؛ 1389، .(197 و از اینجا که رویکرد حاکم بر بنیاد مسکن انقلاب اسلامی رویکرد بهبود و اصلاح زیرساختهای اجتماعی، و همچنین الگوی برنامه ریزی از نوع برنامه ریزی جامع میباشد . ضرورت بازنگری و دقت بیشتری را در تهیه طرح هادی را میطلبد..
