بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به سیاستهای متفاوت حکومتها و تحولات سیاسی اجتماعی در عصر حضور ائمه بویژه امام هادی ع به دلایل مختلفی مانند گسترش مباحث کلامی و عقیدتی، نزدیکی به عصرغیبت، وجود مدعیان دروغین، اقدامات سیاسی حاکمان و...جریانات فکری ظهور و بروز جدیتر یافتند. شیعیان که همواره ویژگیهای اعتقادی مخالف حکومت داشتند، متأثر از فضای فکری و فرهنگی جامعه و رونق مباحث کلامی و عقیدتی در عصر امام هادی علیه السلام، جریانات فکری مختلفی براساس اصول اعتقادی و شیوههای تعامل و تقابل با حکومتها و جریانهای رقیب داشتند. - تبیین مسئله - شناخت فضای فکری و فرهنگی عصر امام و بررسی تأثیر و تأثرات آن با فضاهای فکری رقیب متوقف بر شناخت کامل جریانهای فکری شیعیان، میباشد. - هدف و ضرورت - این نوشتار با بررسی حوزههای فکری و گونههای آن، تعاملات و پیامدها جریانات فکری شیعه با امام و همچنین جریانهای رقیب درصدد بررسی ابعاد جریانهای فکری عصر امام می باشد.
- روش - در عصر امام هادی علیه السلام به دلیل شرایط سیاسی و رونق مباحث کلامی و عقیدتی، جریانات فکری مختلفی مانند جریان شیعه امامیه، واقفیه، زیدیه و جریان انحرافی منتسب به شیعه غلات، براساس اصول عقاید و شیوه تعامل فعالیت داشتند. جریان اصحاب امام بر بهرهمندی از رهنمودهای امام و ورود در حوزههای مختلف تفسیر، حدیث، کلام و فقه تأکید داشتند همانگونه که جریان واقفیه پدید آمده پس از شهادت امام موسی کاظمعلیهالسلام بر توقف در امامت و ظهور آن حضرت معتقد بوده و با تألیف کتابهایی درباره غیبت برای اثبات مدعای خود درباره مهدویت وغیبت موسیبن جعفرعلیهالسلام، تلاش نمودند. اگرچه اساس حرکت زیدیان، مبارزه علیه حکومت عباسیان بود اما در این عصر برخی افراد زیدی همچون »قاسم رسی« به فکر تدوین اندیشههای خویش افتادند.
جریان انحرافی غلات نیز که از جریانهای فعال این زمان محسوب میشدند برای دستیابی به اهداف و مقاصد خویش به فعالیتهای گذشته خود ادامه دادند که میتوانست موجبات گمراهی عدهای از شیعیان را فراهم نماید. امام هادیعلیهالسلام به تناسب شرایط زمانی و مکانی خویش در مقابل این جریانات رویکرد مناسبی اتخاذ نمودند. ایشان با استفاده از ابزار مختلفی همچون تبیین مبانی معرفتی، تربیت شاگردان، نامهنگاری، تبیین مباحث غیبت، توسعه و تعمیق شبکه وکالت، پاسخگویی به شبهات فکری و کلامی و بهرهمندی از ادعیه و زیارات، آگاهیهای لازم را در مورد این جریانات به مردم میدادند و دربرابر جریان انحرافی غلات، ضمن تبیین مبانی معرفتی آنان، با طرد و لعن و تکذیب رهبران این جریانات به مقابله جدی با آنها پرداختند. شاکلهی سیاستگذاری امام در قالب دو روش کلی هدایتی و مقابله میباشد. . - دستاورد -
کلید واژهگان: امام هادی - ع - ، جریانات فکری، شیعه امامیه، واقفیه، زیدیه و غلات.
مقدمه
امام ابوالحسن علی النقی الهادیعلیهالسلام پیشوای دهم شیعیان، سال 212 هجری در اطراف مدینه در محلی به نام »صریا« به دنیا آمد. در تاریخ ولادت حضرت از نظر مورخین و محدثین اختلاف نظر وجود دارد اما بنا به روایت مشهور شیخ کلینی، شیخ مفید وشیخ طوسی تولد ایشان در نیمه ی ذی الحجّه، سال 212 هجری قمری در مدینه بوده است.ٌ پدر ایشان پیشوای نهم، امام جوادعلیهالسلام و مادرشان بانوی گرامی »سمانه« است که کنیزی با فضیلت و تقوا بود. مشهورترین القاب امام دهم، »نقی« و »هادی« است و به آن حضرت »ابوالحسن الثالث« نیز میگویند.ٍ امام هادیعلیه-السلام دومین امامی بود که بعد از پدر بزرگوارش حضرت جوادعلیهالسلام در کودکی به منصب امامت رسید.َ
این مسأله از آن هنگام که امام جوادعلیهالسلام در سال 203 به امامت رسید به صورت جدیتر در محافل علمی - کلامی امامیه مطرح شد و بعدها در سال 220 دربارهی امامت امام هادی علیهالسلام و پس از آن درباره ی حضرت امام مهدی عجل ا.. تعالی فرجه نیز ادامه یافت. ُ امام جوادعلیهالسلام نیز در روایات بسیاری قبل از شهادت خویش، امام هادی علیهالسلام را به ولایت و جانشینی بر امامت خویش قرار دادند از جمله: در روایتی از اسماعیل بن مهران نقل شده: »زمانی که ابوجعفرمحمّد جوادعلیهالسلام برای اولین بار به بغداد میرفت، به او گفتم:«»فدایت گردم من در این سفر بر شما بیم دارم و میترسم که برایتان اتفاقی بیفتد ما بعداز شما به چه کسی مراجعه کنیم؟« امام لبخندی زد و فرمودند: »چیزی که گمانش را می بری امسال رخ نخواهد داد.
« پس زمانی که معتصم برای بار دوم ایشان را از مدینه به بغداد احضار کرد، به حضورش رفتم و گفتم: »فدایت شوم! اکنون که از مدینه می روید، پس از شما چه کسی امام خواهد بود؟« آن حضرت گریست چنان که محاسنش خیس شد و سپس فرمود: » امسال را برمن نگران باش، بعد از من پسرم علی هادی علیهالسلام الاَمرُاماماستمِن.» بَعدی اِلی إبنی عَلیﱟ « امر امامت بعد از من، به عهدهی پسرم علی - امام هادی علیهالسّلام - میباشد.«ٌهمچنین محمّد بن عثمان کوفی نیز روایت کرده است که : به امام جوادعلیهالسلام گفتم: اگرخدای ناکرده برای شما پیشآمدی کند بعداز شما چه کسی امام است؟ فرمود: »فرزندم علی النقیعلیهالسلام«ٍ امام هادیعلیهالسلام در سال220 هجری پس از شهادت پدر گرامیش برمسند امامت نشست و در این هنگام هشت ساله بود.
هر چند امام هادیعلیهالسلام نیز در کودکی بر مسند امامت نشستند، اما مشکلات و بحثهای زمان امام جوادعلیهالسلام در این زمان کمتر مطرح بود و پذیرش آن به علت آشنایی مردم با شرایط قبلی برایشان راحت تر بود. مدت امامت آن بزرگوار 33 سال و عمر شریفش41 سال و چند ماه بود و در سال 254 در شهر سامراء به شهادت رسید.َبا وجود سختگیریهای دستگاه خلافت که مانع از فعالیت آشکار امام میشد، آنحضرت در طول33 سال با ابزارهای مختلف با شیعیان در ارتباط بودند و به راهنمایی و هدایت آنها پرداختند. یکی از بارزترین جلوه های فعالیت ائمه در دوران زندگیشان، مبارزه با جریانهای انحرافی و حفظ جایگاه مکتب تشیع و هدایت شیعیان بوده است.
با توجه به سیاستهای متفاوت حکومتها و تحولات سیاسی اجتماعی در عصر حضور ائمه از جمله در عصر ابناء الرضا علیهمالسلام به دلایل مختلف ازجمله گسترش مباحث کلامی و عقیدتی، نزدیکی به عصرغیبت، وجود مدعیان دروغین، اقدامات سیاسی حاکمان و...جریانات فکری ظهور و بروز جدیتر یافتند. شاهد این مدعا کلام امام حسن عسگری علیهالسلام باشد که فرمودند: هیچیک از پدران من همچون من گرفتار شک و تردید شیعیان در امامت نشدند.ُمذهب شیعه که با ویژگیهای اعتقادی در مخالفت با جریان سیاسی حاکم، شکل گرفت نیز متأثر از فضای فکری و فرهنگی جامعه و رونق مباحث کلامی و عقیدتی بود و جریانات فکری مختلفی براساس اصول فکری و شیوههای تعامل و تقابل با حکومتها در میان شیعیان فعال شدند.
در مقابل گروهی که به انتخاب هر امام از سوی خدا و نص امام پیشین باور داشتند، که بعدها امامیه نام گرفتند، جریانات فکری واعتقادی دیگری وجود داشتند که یا در امامت یکی از ائمه متوقف بودند و یا مسیر دیگری برای امامت در نظر گرفتند. از شاخصترین آنها در عصر امام هادی علیه السلام میتوان به زیدیه، اسماعیلیه و واقفیه اشاره نمود. غالیان نیز از دیگر جریانات فکری انحرافی منتسب به شیعه بودند که دراین زمان گسترش یافته بودند. در این نوشتارسعی برآن است که پس از شناخت و معرفی جریانهای فکری شیعه در عصر
