بخشی از مقاله
چکیده
امام هادی - علیه السلام - مدت 33 سال امامت شیعیان را بر عهده داشت. بهرغم شرایط دشوار و تنگناهایی که امام - ع - با آنها مواجه بود، ایشان هیچگاه از فعالیتهای علمی و فرهنگی دست برنداشت و به شیوههای گوناگون به مبارزات خویش ادامه داد. آن حضرت از طریق نگاشتن نامهها، شرکت در جلسات مناظره، حضور در مجالس عام، تربیت شاگردان و... به بیان معارف اصیلی اسلامی و هدایت شیعیان پرداخت.
از امام هادی - ع - روایات بسیاری درابواب مختلف فقهی، کلامی، تفسیری، طبّی و... برجای مانده است. آن حضرت در میدان فعالیتهای فرهنگی نیز حضوری چشمگیر داشت. دعاها و زیارتنامههایی که از ایشان به یادگار داریم، افزون بر جنبههای اخلاقی و تربیتی، از نظر اصول اعتقادی و دیدگاههای شیعی نیز حائز اهمیتاند. مبارزه با نحلههای فکری و مذهبیِ انحرافی، گوشهای دیگر از حیات علمی فرهنگیِ پویا و درخشان آن حضرت میباشد. این مقاله درصدد است با روش توصیفی تحلیلی و بر مبنای متون تاریخی و مطالعات کتابخانه ای اقدامات و فعالیتهای علمی فرهنگی امام هادی - ع - را واکاوی نماید.
مقدمه و سوالات پژوهش
امام علی بن محمد - ولادت: 212ق شهادت: 254ق - ملقّب به هادی - ع - ، به دستور متوکل از مدینه به بغداد فراخوانده شد تا او را تحت فشارها و مراقبتهای شدید قرار داده، فعالیتهای سیاسی مذهبی و ارتباطهای شیعیان با ایشان را به خوبی کنترل کند. بدین ترتیب امام هادی - ع - در سامراء در محلهای موسوم به »عسکر«که مخصوص نظامیان بود، سکونت داده شد و مدت 20 سال را تحت تدابیر شدید امنیتی دستگاه خلفای عباسی گذراند. پژوهش حاضر درصدد است به این سؤال اصلی پاسخ دهد که: امام هادی - ع - در عرصههای گوناگون علمی فرهنگی چه تدابیری اندیشید؟ و چگونه اقدامات آن حضرت با وجود آن شرایط دشوار، مؤثر واقع شد؟
پیشینه پژوهش:
تاکنون پیرامون ابعاد مختلف زندگانی امام هادی - ع - تحقیقات زیادیو اکثراً به صورت پراکنده و غیرمنسجم انجام شده است و هر کدام جنبهای از حیات آن حضرت را مورد مطالعه قرار دادهاند. در ذیل به چند مورد از آنها که قابل اعتنا هستند، اشارهای میشود.
علی اکبر علیخانی و محمدرضا اصغری شورستانی در مقاله: »نگاهی به دیدگاه های سیاسی امام هادی - ع - «؛ با هدف تبیین دیدگاههای سیاسی امام هادی - ع - ، به رویکردهای کلان آن حضرت نسبت به سیاست و حکومت اشاره کرده اند و در ادامه به ویژگیهای بازیگران و نخبگان عرصه سیاست پرداخته اند. سپس جایگاه مردم و وظایف و تکالیفی که از دیدگاه امام هادی - ع - متوجه ایشان است، مورد بررسی قرار گرفته است.1
عبدالکریم پاک نیا در مقاله »نگاهی به شیوه های رهبری امام هادی علیه السلام« با اشاره به فعالیت-
های گوناگون امام هادی - ع - در زمینههای سیاسی، عقیدتی و... درصدد است شیوههای رهبری آن حضرت در هدایت مردم را تبیین نماید.
محمد جانی پور در مقاله »تبیین ساختار حاکم بر مکاتبات امام هادی - ع - «، با روش تحیلِ محتوای مضمونی، درصدد است ساختار حاکم بر مکاتبات امام هادی - ع - را کشف و تبیین نماید و از این طریق درکی جامع از مبانی فکری آن حضرت به دست دهد.3 و سعی شده است با تبیین شرایط سیاسی - اجتماعی دوران زندگانی امام هادی - ع - ، مقدمهای بر تاریخِ حدیثِ آن حضرت بنویسدعللو قلّتِ احادیث آن امام در مقایسه با ائمه پیشین - ع - را واکاوی نماید.4 پژوهش حاضر، درصدد است با رویکردی تخصصی و مستقل تأملی بر حیات علمی و فرهنگی امام هادی علیه السلام در عصر عباسیان داشته باشد.
زیستنامه امام هادی - ع -
امام ابوالحسن علی بن محمد - ع - در سال 212 هجری قمری زاده شد و مادرش »سمانه المغربیه« نام داشت.1 ایشان به »هادی،عسکری، نجیب، مرتضی و نقیّ« ملقب بود. هشت ساله بود که پدر بزرگوارشان امام جواد - ع - به شهادت رسید. امام هادی - ع - در طول 33 سال امامت خویش، با چند تن از خلفای عباسی هم عصر بود که به ترتیب عبارتند2 از: 1 معتصم 2 - 227-217 - واثق 3 - 323-227 - متوکل 4 - 248-323 - منتصر 6 - ماه - 5 مستعین 6 - 252-248 - معتز . - 255-252 -
متوکل آن حضرت را از مدینه فراخواند3 و بدین ترتیب امام هادی - ع - مدت 20 سال را در سامرا در محلهای نظامی تحت نظر قرار گرفت.4 امام هادی - ع - در سال 254 ه.ق سن چهل سالگی و بنا به روایتی توسط معتز به شهادت رسید و در خانهاش دفن گردید.
جایگاه علمی امام هادی - ع -
شخصیتهای برجسته علمی، از موافق و مخالف، همگی در جلالت و عظمت امام هادی - ع - اجماع دارند و او را بزرگ داشتهاندابن. حجر هیثمی از علمای مشهور اهل سنّت درباره آن حضرت نوشته است: »و کان وارث أبیه علماً و سخاء.«6 یحیی بن هرثمه که از جانب متوکل مأمور بود به مدینه برود تا امام هادی - ع - را با خود به سامراء بیاورد، میگفت وقتی خانهی امام را تفتیش کردم جز »قرآن و کتب أدعیه و کتب علمی« چیزی نیافتمفعَظُم» فی عَینی« پس آن حضرت در نظرم بزرگ آمد.
روایات متعددی به ما رسیده که نشان میدهند امام هادی - ع - در حضور افراد مختلف به زبانهای ترکی، نبطی، هندی، صقلابی، فارسی و... صحبت میکرد.8 از دیدگاه ما اگرچه امام در این موارد از علم غیراکتسابی بهرهمند بودهاند، مع هذا همین امر یکی از دلایلی بود که شخصیت بالای امام هادی - ع - در نگاه شیعیان هرچه بیشتر شناخته شود و دشمنان نیز بدان معترف شوند.
محمد بن سعید یکی از موالی امام صادق - ص - نقل میکند که: عمر بن فرج الرخجی به مدینه آمد و مخالفین و معاندین اهل بیت پیامبر - ص - را جمع کرد و به آنان گفت »یکی از مردان لِاه ادب و قرآن و علم را برایم بیابید که اهل بیت را دوست نمیدارد تا او را مأمور تعلیم این کودک ]یعنی امام هادی[ کنم و پیوسته همراهش باشد تا شیعیان با او تماس نداشته باشند.« أباعبداالله معروف به »جنیدی« را که نزد اهل مدینه از پیشوایان علم و ادب بود
