بخشی از مقاله
چکیده
ائمه شیعه و پیروان آنها همواره خلافت و رهبری جامعه اسلامی را حقمسلّم خاندان پیامبر اکرم صلی االله علیه وآله میدانستند. حکمرانان عباسی در دوران امام هادی علیه السلام با آگاهی از این روحیه ستمستیزی و احیاگری که در شیعیان و بخصوص حضرت هادی علیهالسلام وجود داشت؛ سعی نمودند امام را در تنگناهای سیاسی قرار دهند.
بر این اساس امام علیها لسلام را تحت مراقبت شدید نظامی قرار دادند و به شدت پیروان وی را زیر نظر گرفتند. با وجود ارتباط اندک ایشان با مردم به واسطه محدودیتهای شدید حکومتی، امام هادی علیهالسلام متناسب با شرایط زمانه خود، در برابر خلفای غاصب، اقدامات مناسب و سیاستهای روشنگرانه ای را اتخاذ میکردند. در این مقاله سعی بر آن است تا با پردازش زمینه و زمانه امامت امام هادیعلیهالسلام، نقش آن را در جهت گیری های سیاسی و فرهنگی ایشان مورد بررسی قرار دهیم.
واژگان کلیدی: زمینه و زمانه، مبارزات سیاسی و فرهنگی، امام هادیعلیه السلام.
مقدمه
دوران امامت امام هادی علیهالسلام بیش از 33 سال به طول انجامید که حدود سیزده سال آن در مدینه سپری شد. با وجود اینکه در این دوران امام علیهالسلام به شدت تحت نظر بود، توانستند با گروه ها یی از مردمان شهرهای شیعه نشین ایران، عراق و مصر ارتباط برقرار نمایند و آنها را از علم و فضایل بیکران خود بهرهمند گردانند. امام در این شهر چنان موقعیت و محبوبیتی بین مردم یافت که دولتمردان عباسی، به شدت از این وضع احساس خطر کردند.
آنها که هراس بسیاری از رهبری شیعه و خطر حرکت شیعیان برضد خود داشتند، به این نتیجه رسیدند که با دور کردن امام به عنوان قطب و محور تشیع از مدینه که کانون تجمع شیعیان شده بود، ایشان را منزوی کنند. بدین ترتیب، تبعید و مراقبت نظامی را که تجربه پیشین و موفق عباسیان به شمار میرفت، در دستور کار خود قرار دادند.
بنابراین، امام هادی علیهالسلام را به سامرا منتقل نمودند و فضای سیاسی- اجتماعی را بر وی و پیروانش، بخصوص در دوران متوکل بسیار بسته و تنگ کردند. امام علیهالسلام که خود را در فضایی جدید و متفاوت با امامان قبل از خود میدید، سعی کرد به عنوان پیشوای شیعیان، اقدامات سیاسی- فرهنگی ملایم و مؤثری جهت حفظ کیان اسلام انجام دهد.
سؤالی که در این مقاله با آن مواجهیم این است که: »شرایط سیاسی-اجتماعی امام هادی علیهالسلام چه تأثیری بر مبارزات سیاسی و فرهنگی ایشان داشته است؟ « برای پاسخ به این سوال، فرضیه زیر جهت آزمون ارائه گردیده است »فضای سیاسی، اجتماعی زمانه حضرت هادی علیهالسلام با ایجاد شرایط نامناسب و همراه با سرکوب، زمینه ساز اتخاذ جهتگیریهای ملایم و معتدل اما کارآمد و ماندگار از سوی ایشان گردید..« بنابراین هدف اصلی این است تا ضمن تحلیل شرایط سیاسی اجتماعی زمانه امام هادی علیهالسلام، تأثیر آن را بر نوع جهتگیری امام علیهالسلام مورد ارزیابی قرار گیرد.
معرفی امام هادی علیهالسلام
امام هادیعلیهالسلام در نیمه ماه ذی حجه سال 212ه. ق دیده به جهان گشود. نام آن حضرت، » علی« و مشهورترین لقبهایش »هادی« و »نقی« است - طبرسی، 1375، ج. - 355 :2 کنیه امام هادیعلیهالسلام »ابوالحسن« است و در میان راویان حدیث، به »ابوالحسن ثالث« شناخته میشود - ابن شهر آشوب، بیتا، ج. - 505 :3 در سال 220 هجری، در حالی که امام هادی هشت ساله بود، پدر بزرگوارش از طرف معتصم، خلیفه وقت عباسی، به بغداد فراخوانده شد.
نقل شده است، هنگامی که امام محمد تقی علیهالسلام قصد داشت از مدینه عازم عراق شود، امام هادیعلیهالسلام را بر دامن خویش نشانید و خطاب به وی
فرمود: دوست داری کدام سوغات عراق را برایت به رسم هدیه تهیه کنم؟ امام هادی پاسخ داد: شمشیری که همچون شعله آتش باشد. امام نهم با شگفتی فرمود: ابوالحسن »همچون من است« - شریف قریشی، . - 30-31 :1371 این روایت حکایت از شجاعت و دلیری امام هادی علیهالسلام از همان دوران کودکی دارد، اما در عمل فضایی برای تجلی آن در طول دوران33 ساله امامت ایشان بوجود نیامد.
امام جواد بارها به بغداد فراخوانده شده بود، اما این بار خلیفه ستم پیشه سخت غضبناک بود و احتمال خطر میرفت. هنگامی که امام آماده سفر شد، برخی دوستان به آرامی گفتند: اگر واقعه ای روی داد، بعد از شما امام کیست؟ امام جواد که در آن موقع 25 سال از عمر با برکتش میگذشت فرمود؛ امر امامت بعد از من با فرزندم هادی است - کلینی، 1382، ج. - 323 :1 چند ماهی نگذشته بود که در اواخر ماه ذیقعده سال 220 هجری، امام جواد به شهادت رسید.
پس از آن یکی از سخت ترین و خشن ترین مأموران خلیفه، باغ ها و مزارع امام نهم را زیر نظر گرفت و مراقب بود تا هیچ یک از شیعیان در صریا با امام علی النقی علیهالسلام دیدار نکند. عمر بن فرج که از خدمتگزاران وفادار خلیفه بغداد بود و کینه آل علی را در دل داشت، مأمور شد برای امام هادی علیهالسلام آموزگاری انتخاب نماید که به اهل بیت علاقه ای نداشته باشد و باعث ایجاد انحراف فکری و عقیدتی در ایشان شود.
عمر بن فرج تصور میکرد میتواند امام هادی را با آداب عباسیان پرورش دهد و بین او و فرهنگ اهل بیت علیهم السلام جدایی افکند. وقتی عمر بن فرج به مدینه رسیدو با والی این شهر ملاقات کرد و هدف از آمدنش را به مدینه مطرح ساخت، حاکم شهر وی را به معلمی به نام جنیدی که نسبت به علویان کینه ای دیرینه داشت راهنمایی کرد.
بر این اساس جنیدی موظف شد ضمن فعالیتهای آموزشی، رفت و آمد های افراد را به روستای صریا کنترل کند و مانع ارتباط شیعیان با امام شود - محلاتی، 1368ه. ق، ج95 :3 - 96 که البته در این کار ناکام بود، زیرا امام گرچه از دیدار پیروان خود تا حدود زیادی باز ماند ولی طوری پرورش یافت که حتی معلم خود را نیز طرفدار و پیرو خویش ساخت - مجلسی، 1403ه. ق، ج50، 238 و قمی، 1380، ج. - 264 :2 امام در طول دوران امامتش، ضمن ارتباط با علویان و سایر مردم، شاگردان زیادی را به مراتب بالای علمی رساند که برخی از آنها عبارتنداز:
حسن بن راشد - ابو علی - ، حسن بن علی بن ناصر، ایوب بن نوح، عبدالعظیم حسنی و عثمان بن سعید - حر عاملی، 1364، ج. - 21 :1 از جمله آثار امام هادی میتوان به رسالهای در رد اهل جبر و تفویض و اثبات عدالت و منزلت بین المنزلتین، مجموعه پاسخ هایی که به پرسش های یحیی بن اکثم قاضی القضات بغداد دادهاند و مجموعه ای از احکام دین که ابن شهر آشوب در مناقب از خیبری و حمیری و از کتاب مکاتبات الرجال از عسکریین نقل کرده است ، اشاره کرد - عقیقی بخشایشی، . - 79 :1381 امام علیهالسلام که در طول دوران امامتش فتنه ها و نیرنگ های خلفا را یکی پس از دیگر ناکام گذاشته بود، دیگر وجود مقدسش برای معتز عباسی به دلیل زهد و تقوا، دانش و سازشناپذیری با ستم و سلطه گری، قابل تحمل نبود.
