بخشی از مقاله
چکیده:
مشروعیت سازی برای حکومت مأمون به واسطه امام رضا - ع - ، یکی از مهمترین دلایل تحمیل ولایت عهدی و اسکان اجباری حضرت در خراسان بود. این امر پس از شهادت امام به دست مأمون نیز، توسط خاندان های حکومتگر بر ایران و در ارتباط با بزرگداشت مقام امام هشتم شیعیان و بارگاه ایشان؛ مورد توجه قرار گرفت. از این رو پژوهش حاضر با هدف بازشناسی اقدامات مشروعیتساز حکومتهای مغولتبار ایلخانی و تیموری، به مطالعه روشهای به کار گرفته شده حاکمان در این راه پرداخته است.
در همین راستا جستار پیش رو به شیوه تحلیل تاریخی و با استناد بر مطالعات میدانی و کتابخانهای در پی پاسخ به پرسشهایی چون: ابزارهای حاکمان ایلخانی و تیموری در مشروعیتسازی به واسطه امام رضا - ع - و ارتباط اتخاذ این سیاست با رخدادهای سیاسی و اجتماعی این دوران است.
یافته های پژوهش حاکی از این است که روند مشروعیتسازی، با شهادت حضرت به گونه های مختلف به واسطه دیگر حکومتهای غیر ایرانی نیز پیگیری شده است . به این ترتیب که با توجه به اعتبار امام معصوم نزد ایرانیان مسلمان و در پی احساس نیاز به سیاست مذهبی کار آمد در برابر رقبای خارجی مسلمان؛ روند مشروعیتسازی بهواسطه اقداماتی چون: وقف، مرمت و ساخت بنا در بارگاه حضرت، زیارت و به جا آوردن آداب زیارتی، ابراز مودت به حضرت و فراهم آوردن شرایط مناسب برای زائران؛ تداوم یافته بود.
-1مقدمه
در قرن های گذشته و پیش از ساختارهای معاصر سیاسی و ظهور حکومت های مشروطه، عامل دستیابی به قدرت در سلطه های پادشاهی در درجه اول برتری نظامی بود. به این ترتیب که حکومتی بر مردم مسلط میشد که قدرت نظامی بیشتری نسبت به سایرین داشت. با این همه، حکومتها از دیرباز برای پایداری قدرت و ایجاد نوعی ضمانت اجرایی برای سیاستهای خود، به کسب مشروعیت احتیاج داشتهاند. این مسئله از چنان اهمیتی برخوردار است که دولتها و حکومتهای غاصب همواره تلاش میکردند تا با مشروعیتی حقیقی یا حتی کاذب، به تقویت اقتدار خود بپردازند. چرا که به این واسطه قدرت آنان به قدرتی مقبول بدل میشد
در همین راستا، مأمون در پی احساس حقارت در خاندان عباسی2، رقابت با برادرش امین، فرو نشاندن قیام های پی در پی علویان و ایجاد مصونیت در برابر محبوبیت امام رضا - ع - ؛ به ساخت مشروعیتی به واسطه وارد کردن حضرت به دستگاه حکومت خود نیاز داشت
از این رو با تحمیل ولایت عهدی به امام رضا - ع - ، ایشان را از مدینه به خراسان آورد. هر چند با درایت امام رضا - ع - در پذیرش مشروط فرمان مأمون و بعدها با شهادت حضرت به دستور وی، خلیفه عباسی به نیت خود دست نیافت؛ اما هسته اولیه حضور حضرت در ایران، در پی مشروعیتسازی برای حکومت مأمون طرح ریزی شده بود. مسئله ای که پس از شهادت امام نیز به واسطه ارج گذاری بر مقام و بارگاه ایشان، برای مشروعیتسازی حکومتهای شکل گرفته در ایران پیگیری شد.
دین در جامعه ایران همواره در جایگاه والایی قرار داشته است. از سوی دیگر، در تعالیم اسلامی نیز مطابق فرمایش پیامبر اسلام - ص - ؛ دین و دولت همراه بوده و دو محور جدا محسوب نمی شوند
به این ترتیب پس از ورود اسلام به ایران نیز؛ دین به عنوان عنصر مورد پذیرش اکثریت، وجهه مناسبی برای مشروعیتسازی حاکمان فراهم می کرد. با ظهور ایلخانان -654 - 736 ه ق - و از میان رفتن سلطه سیاسی چند صد ساله نهاد خلافت بر حکومت های ایرانی، نوعی خلأ در منابع مشروعیت ساز مذهبی ایجاد گردید.
از این رو ایلخانان غیر مسلمان به ناگزیر در پی اجرای سیاستهای مذهبی بر آمدند که به مشروعیت حکومت آن ها در برابر مردم تحت سلطه و رقبای حکومتی، کمک میکرد. به همین ترتیب نیز در جریان هرج و مرجهای پیش آمده پس از فروپاشی ایلخانان و ظهور تیموریان 912 - 771 - ه ق - بر عرصه سیاسی ایران، بحران مشروعیت برای حکومت پا بر جا بود و حاکمان سعی در مرتفع کردن آن داشتند.
از این رو بررسی اقدامات مشروعیت سازانه این حکومتها با تکیه بر مرجعیت مذهبی امام رضا - ع - و به رغم تبار مغولی و رسمی نبودن مذهب تشیع در آن ها جالب توجه می نماید. در همین راستا پژوهش حاضر با هدف باز شناسی اقدامات مشروعیت ساز وابسته به جایگاه و بارگاه امام رضا - ع - ، به مطالعه روشهای به کار گرفته شده در این راه پرداخته است. به این ترتیب برای دستیابی به هدف مورد نظر پرسشهای زیر مطرح میگردد:
-1 چه ابزارهایی برای مشروعیتسازی به واسطه امام رضا - ع - در دوران ایلخانی و تیموری مورد استفاده قرار گرفتهاند؟
-2 سیاست مذهبی ایلخانان و تیموریان به واسطه امام رضا - ع - چه ارتباطی با رخدادهای سیاسی و اجتماعی این دوران دارد؟
-2 مبانی نظری و پیشینه پژوهش:
مشروعیت «Legitimacy» در نظام سیاسی را میتوان باوری دانست که بر اساس آن، حق فرمان دادن برای رهبران و وظیفه فرمان بردن برای شهروندان محقق میشود - ابوالحمد، . - 245 : 1376 به طور کلی بنیان مشروعیت و اقدامات کسب آن را پیش از هر چیز باید در اندیشهها و رفتارهای حاکمان مورد بررسی قرار داد و ریشه مسائلی که در راستای کسب مشروعیت توسط حاکمان مورد استفاده قرار میگیرد را در باورها و ارزشهای مشترک جمعی تابعان قابل دریافت است؟ گاه میان دو مفهوم مشروعیت و 2 نسب مادر امین از خاندان عباسی و از گروه بزرگان بود، این در حالی است که مادر مأمون از کنیزان دربار هارون الرشید بوده است و این امر دست آویزی برای تحقیر مأمون در میان عباسیان بود.
مشروعیتیابی «Legitimation»خلط صورت میگیرد. در حالی که مشروعیت وضعیتی ثابت است و مشروعیتیابی فرآیندی است که طی آن حکومتها به بسط و گسترش پایه اجتماعی خود و همچنین بالا بردن درجه رضایت مردم میپردازند ”حجاریان، :1373 . - 80 به این ترتیب مشروعیت سازی را می توان همان مشروعیتیابی قلمداد کرد که به واسطه پسوند »ساز« الحاق شده به »مشروعیت«؛ به فرآیند عامدانه و از پیش تعیین شده برای نیل به مشروعیت، اطلاق میگردد.
تا کنون در ارتباط با مفهوم مشروعیت در دورانهای مورد نظر، پژوهشهایی با مضامین کلی و در راستای ساخت قدرت و مشروعیت صورت گرفته است. از جمله این پژوهشها می توان به مقالات انصاری قمی »قدرت و مشروعیت در دوره ایلخانان « - 1378 - ، اللهیاری و همکاران »حکومت های محلی ایران در قرن هشتم هجری و مسأله مشروعیت « - 1389 - ، اللهیاری و اعلامی زواره »بررسی تکاپوی تیموریان و مسئله مشروعیت حاکمیت « - 1395 - و پایان نامه کارشناسی ارشد شمسی با عنوان »تحلیل الگوهای کسب مشروعیت ایلخانان بر اساس داده های منقول باستان شناسی « - 1395 - اشاره کرد.
با این حال در این پژوهش ها مشروعیت و راه های کسب آن در قالب کلی »سیاست مذهبی« مورد توجه قرار گرفته و به طور اختصاصی به بررسی جایگاه امام رضا - ع - در فرآیند مشروعیتسازی ایلخانان و تیموریان پرداخته نشده است. در این میان، شایستهفر نیز در مقاله »مقام و موقعیت امام رضا - ع - در تزئینات کتیبهای معماری اسلامی با تأکید بر حرم مطهر امام رضا - ع - ، « - 1386 - به بازخوانی کتیبههای معماری حرم مطهر - در دوران مختلف ساخت و ساز - و دسته بندی موضوعی آن ها پرداخته است. از این رو پژوهش پیش رو، بر حسب موضوع و شیوه پرداخت به جایگاه امام رضا - ع - -در مشروعیت سازی حکومتهای مغول تبار ایران و ابزارهای حکومت برای رسیدن به این مقصود- در نوع خود منحصر بفرد محسوب میشود.
-3روش شناسی:
ماهیت پژوهشی جستار حاضر، پژوهشی کاربردی محسوب میگردد که برای دستیابی به ویژگیهای عمومی و مشترک پدیدهها و حوادت تاریخی در آن، از روش تحلیل تاریخی استفاده شده است. در این روش به علت عدم حضور محقق در صحنه واقعیت و دسترسی زنده به اطلاعات و مدارک مورد نیاز، وابستگی زیادی به اسناد و مدارک بر جا مانده وجود داشته که در آن اعتبار و معنیدار بودن اطلاعات اهمیت ویژهای دارد
به این ترتیب با استناد بر مطالعات میدانی و کتابخانهای، مدارک مورد نیاز پژوهش گردآوری شد. در این میان مراجعه به منابع دست اول تاریخی در اولویت قرار داشته و در مرحله بعد کاستی های موجود به واسطه منابع دست دوم جبران گردیده است.
منظور از منابع دست اول، تواریخی است که به دستور سلاطین و یا به صورت خودجوش و معاصر با آن ها تحریر شدهاند و منابع دوم، شرح های تاریخی تقریر شده در قرون بعدی و آثار پژوهشگران معاصر-به واسطه بعد زمانی با دوران مورد نظر- انگاشته شده است. به این ترتیب اطلاعات حاصل از منابع دست اول تصویر روشنتری از اقدامات، وقایع و مقاصد سیاسی حکومت ها را به نمایش میگذارند. این امر در ارتباط با دیگر دادههای فرهنگی مرتبط با حکومت نیز مورد توجه قرار گرفته است. به این ترتیب که داده هایی که به واسطه کتیبه و تاریخ مربوط به دوران مورد بحث بودند در تجزیه و تحلیل پژوهش با اتکای بیشتری مورد توجه قرار گرفتند.
-4 تحلیل دادهها و یافتههای پژوهش
با ظهور ایلخانان 756 - 651 - ه ق - در عرصه سیاسی و از میان برداشتن دستگاه خلافت عباسی، بنیان های مشروعیت در حکومت های ایرانی پس از چندین سده دستخوش تحول شد. به این ترتیب که در این زمان، سرنگونی خلافت عباسی مبانی مشروعیت ساز حکومت ها را با خلأ مواجه کرده بود. همچنین اختلاف با سلاطین مسلمان مصر و خاندان جوجی ]که به تازگی مسلمان شده بودند[ شرایط را برای ایلخانان مغولتبار غیر مسلمان، حساستر کرده بود.خصوصاً که خلافت عباسی به واسطه پناهنده شدن آخرین بازمانده عباسیان به ممالیک، در جبهه مصر، بازسازی شده بود
