بخشی از مقاله
چکیده
گناه و جرم گاه از انسان سر می زند. انسان مجرم ممکن است از کرده خویش پشیمان شود و توبه نماید. اسلام توبه واقعی مجرم را می پذیرد. توبه مجازات اخروی را بر می دارد؛ اما نسبت به مجازات و کیفر دنیوی، از قبیل: حبس، تعزیر، تبعید و جریمه نقدی، آیا توبه رافع مجازات است یا خیر؟ اگر رافع است در چه جرائمی؟ و اگر نیست در چه جرائمی؟ آیا در حق الناس نیز توبه اثر می توان داشت؟ توبه در جرائم اثبات شده چه نقشی دارد؟ تا چه زمانی توبه مجرم پذیرفته می شود و چه احکام و آثاری بر آن بار می گردد؟ پژوهش با مطالعه کتابخانه ای به بررسی محتوا و مضمون روایات و متون فقهی دانشمندان اسلام می پردازد و سعی دارد برخی از آثار توبه در دنیا و آخرت را اشاره نماید. زمان پذیرش توبه را در برخی از جرائم نظیر جرائم حدی و تعزیری تا حدودی فرموله نماید و قاضی را در اداره پرونده یاری نماید.
.1 مقدمه
برخی از مکاتب امکان بازگشت از جرم و خطا را نمی پذیرند. ولی اسلام به دلیل پذیرش فطرت در انسان بازگشت از گناه را امری ممکن میداند. انسان بر حسب اصل خلقت دارای یک سلسله استعدادهای فطری و از آن جمله فطرت دینی و اخلاقی است مایه اصلی وجدان انسان فطرت خدا داد اوست نه موضع طبقاتی یا زندگی جمعی، یا کار و مبارزه با طبیعت که همه اینها در وجدان اکتسابی انسان مؤثرند انسان به حکم فطرت انسانی خود میتواند فرهنگ یگانه، ایدئولوژی یگانه داشته باشد، میتواند علیه محیط طبیعی و محیط اجتماعی، علیه عوامل تاریخی، علیه عوامل وراثتی خود قیام کند و خود را از اسارت همه اینها رها سازد.
- مطهری، وحی و نبوت، ص - 113 به حکم اینکه هر فردی بالفطره انسان متولد میشود، در هر انسانی - و لو پلیدترین انسانها - استعداد توبه و بازگشت و پندپذیری هست، لهذا پیامبران مامورند حتی پلیدترین افراد و دشمن ترین دشمنان خود را در درجه اول پند و اندرز دهند و فطرت انسانی آنها را بیدار سازند، چنانچه سود نکرد، به نبرد با آنها برخیزند به موسی بن عمران در اولین برخورد با فرعون توصیه میشود که: »فقل هل لک الی ان تزکی 0 و اهدیک الی ربک فتخشی - «نازعات، - 19-18 اما قاعده توبه، در چه گناه و جرمی پذیرفته می شود؟ با چه شرائطی پذیرفته می شود؟ تا چه زمانی پذیرفته می شود؟ و قلمرو کاربرد میدانی و زمانی توبه چیست؟
.2 سوال پژوهش
در این پژوهش با پیش فرض پذیرش توبه در جرائم به سوالات زیر پاسخ داده می شود:
- 1 توبه چیست و در چه گناه هانی و جرائمی قاعده توبه پذیرفته می شود و می توان آن را بکار برد؟
- 2 توبه در چه زمانی می تواند اثر شرعی و حقوقی داشته باشد؟
- 3 آیا رابطه ای بین ادله اثبات جرم و پذیرش یا عدم پذیرش توبه مجرم می توان یافت؟
.3 روش پژوهش
پژوهش از نظر هدف تحقیق توسعه ای و کاربردی است و قاعده توبه را در جرائم مختلف تعزیری و حدی بکار می برد. از نظر روش پژوهش، به بررسی کتابخانه ای نظرات فقهی فقهای اسلام از دوران امام رضا تا صاحب جواهر عمدتا می پردازد و بطور پراکنده از نظرات امام خمینی نیز استفاده می نماید. پس از جمع آوری نظرات فقها در باب توبه، سعی دارد به تحلیل محتوا و مضمون ادله توبه و نظرات فقها بپردازد و با کاربرد میددانی نظرات فقها، در قلمرو جرائم متعددی نظیر: سرقت، زنا، قیادت، لواط، ارتداد، محاربه، سب به فرموله کردن و تبدیل به قاعده فقهی نمودن توبه در فقه اسلام می پردازد و تئوری قاعده بودن توبه را اثبات و ادله آن را بیان می نماید. سپس قاعده توبه را از نظر زمان پذیرش بررسی تحلیلی و کاربردی می نماید و قلمرو کاربرد زمانی قاعده توبه را ترسیم می نماید.
.4 ماهیت شرایط توبه
کلمه - توبه - به معنای برگشتن از جرم و گناه است. توبه در قرآن کریم هم در مورد خدای تعالی آمده و هم در مورد بندگان او. توبه خدا به معنای: برگشتن رحمت الهی به بنده؛ و توفیق توبه به بندگان دادن است. توبه بنده عبارت است از ندامت از گناه و منصرف شدن از روگردانی از عبادت. توبه بنده به طوری که از قرآن کریم فهمیده می شود محفوف است به دو توبه خدا ؟او است که توفیق می دهد یعنی اسباب فراهم می سازد تا بنده موفق و متمکن از توبه بشود و بتواند از فرو رفتگی در لجنزار گناه و دوری از خدا بیرون آید و بسوی پروردگارش برگردد آنگاه وقتی این موفقیت را یافت و به سوی خدا برگشت، نیازمند به این است که خدای تعالی با یک رجوع دیگرش به رحمت و لطف و عفو و مغفرتش دل او را از لوث آن گناه پاک کند و این دو بازگشت از خدای سبحان دو توبه است، که توبه عبد در بین آن دو قرار می گیرد.
توبه از گناه را اکثر کتب فقهی مطرح نموده اند و به تعریف آن پرداخته اند. - محقق حلی، شرایع الاسلام، ج 4، ص 153، – 170 171، - 161 – 160 - شهید اول، اللمعه، ص - .273 - امام خمینی، تحریر الوسیله، ج 2، ص 470، 481، 493، - 488 رجوع و بازگشت از گناه امری عرفی است و صدق عرفی برای ماهیت توبه کافی است. شرائط مندرج در روایات نظیر رجوع از مجلس گناه فراش، لباس و کنار گذاشتن رفقای حرام و ... جملگی بیانگر شرائط عرفی توبه است.
.5 شرایط توبه
برخی اثبات توبه را منوط به »استمرار اصلاح«و برخی مبتنی بر »توبه همراه با اخلاص نیت و تصمیم عزم« دانسته اند و برخی نیز حصول علم برای قاضی از قرائن اصوال را لازم دانسته اند. برخی اظهار توبه را پس از درخواست حاکم کافی دانسته اند و حمل بر صحت نموده اند و برخی نیز حمل بر صحت را در امور قبلی جائز ندانسته اند و آنرا منحصراٌ به افعال جوارمی کرده اند. - نجفی، جواهر الکلام، ج41، ص - 111- 110 بسیاری از فقها، تفصیل میان جرائم داده اند و توبه را در هر جائی منوط به شرائط خاص نموده اند. ایشان اعتقاد دارند:
- 1 اگر جرمی که توبه از آن می کند، حق االله و حق الناس در آن نباشد. مثل استمناع بدون وطی و وطی زوجه در دوران حیض.... فقط پشیمانی و تصمیم بر عدم تکرار آن کافیست.
- 2 اگر جرم همراه با حق مالی است. مثل عدم پرداخت خمس و زکات و غصب و ... از حقوق الناس، باید علاوه بر پشیمانی، برائت ذمه نیز تحمیل گردد؛ یعنی اموال رابه ذی حق بدهد و اگر معراست قصد ونیت بازپرداخت آن را به صاحب مال در نظر گیرد.
- 3 اگر گناهی باشد که همراه حقوق مالی نیست. مثل زنا، شرب خمر، پس اگر جرائم پنهانی بوده سات می تواند آنرا آشکار سازد وتحمل حد نماید ولی بهتر است پنهانی بدارد. مگر اینکه اظهار آن جرم قبل از اقامه بنیه باشد، که اظهار ان توبه محسوب می شود.
